اَعْظَمْ گَرْه، ناحيه و شهري در غرب استان اوتارپرادش در شمال هند
و از مراكز فرهنگى و تبليغى مسلمانان هندوستان. نام اعظم گره برگرفته از
نام محمداعظم خان، از راجپوتهاي منطقهاي در شمال هند است كه اين شهر را
در 1076ق/1665م بنياد نهاد (اشرف الحق، 202 ؛ بريتانيكا، ميكرو).
شهر اعظم گره در كنار رودخانة تونز، از شعبههاي رود گهاگهارا1 در 26 و 5 عرض
شمالى و 83 و 12 طول شرقى قرار گرفته، و از 3 جهت به رودخانه متصل است؛ از
اين رو، در طول تاريخ دچار آسيبهاي فراوان از سيل شده است ( 2 ؛ EIنيز نك:
بريتانيكا، همانجا).
ناحية اعظم گره 755 ،5كم2 وسعت دارد كه بخشهاي قاضىپور، باليا، جون پور،
سلطان پور، گُراخ پور و ديوريا آن را دربر گرفتهاند.
آب و هواي اعظمگره معتدل، و درجة حرارت آن ميان 6/19 تا 3/32 سانتىگراد در
نوسان است. ريزش باران سالانه در خشكترين
ماهسال7/63ودرپربارانترينماه5/160سانتىمتراست(«اطلس...2»، 152 ,131 ؛
بريتانيكا، همانجا). گهاگهارا و دِبْها از رودخانههاي مهم اين ناحيه هستند (
آسياتيكا، .(I/212 طبق آمار 1971م جمعيت ناحية اعظم گره 216 ،866،2نفر و
جمعيت شهر اعظم گره 982 ،40نفر بوده است. در 1990م جمعيت ناحية اعظم گره
000 ،230،4نفر برآورد شده است. طبق آمار 1961م جمعيت مسلمانان ناحية اعظم
گره حدود 400 هزار نفر بوده كه از سطح زندگى متوسط
برخورداربودهاند(موكرجى،230 ؛ بريتانيكا، همانجا؛«اطلس»، .(156
ناحية اعظم گره به سبب آب و هواي مناسب، زمين حاصلخيز و رودخانههاي پر
آب، داراي توليدات مختلف كشاورزي از جمله گندم، برنج و نيشكر است. صنايع
قابل توجه آنجا نساجى و توليدات غذايى است («اطلس»، 171-172 .(161-163,
دربارة سابقة تاريخى اعظم گره كتابهاي بسياري نوشته شده كه بيشتر آنها شرح
حكومت راجپوتهاست. اين كتابها به صورت خطى در كتابخانهها موجود است.
پيشينيان راجپوتهاي اعظم گره از زمين داران ماهنگر3بودند. رئيساينخاندان
در دورة اكبرشاهمغول (963 -1014ق/ 1556- 1605م) به اسلام گرويد و لقب نادر
دولت خان دريافت كرد. در 1076ق/1665م يكى از راجپوتهاي اين خاندان به
نام اعظم خان، شهري به نام خود بنياد نهاد كه اعظم گره ناميده شد
(استوري، 703 ؛ اشرفالحق،203 -202 ؛ بريتانيكا، همانجا). اعظمگره همواره در
معرض هجوم حاكمان اوده و قاضىپور بوده است. در 1185ق/1771م راجپوت اعظم
گره سرنگون شد و اين شهر به فرمان نواباوده در آمد («تاريخ...4»، ؛
IX/100-101 2 )، EIولى در 1216ق/ 1801م تحت سلطه و حكومت بريتانيا قرار گرفت
و شهر اعظم گره كه از مراكز شورش سرتاسري 1857م بر ضد نيروهاي انگليس بود،
دچار آسيب فراوان شد (رضوي، ؛ II/78 اشرف الحق، 202 -200 ؛ بال، I/207- .(209
اعظمگرهاز مراكز درگيريهندوهاو مسلماناندر ايالتاوتارپرادش و از مراكز
فرهنگى و تبليغى مسلمانان در هند است (جمشيدي، 222؛ برجس، .(428 از اين شهر
بزرگانى مسلمان چون شبلى نعمانى و حيدر محمودآبادي ؛ II/95ŠÃÛ..
برخاستهاند(«مسلمانان. رضوي، .(II/153 شبلى نعمانى، محقق برجستة مسلمان هند،
در آخرين سال حيات خود (1914م) دارالمصنفين يا آكادمى شبلى را جهت گسترش
فرهنگ و علوم اسلامى در اعظم گره تأسيس كرد و منزل و كتابخانة شخصى خود را
نيز وقف اين مؤسسه كرد و شاگردان وي در گسترش و شكوفايى اين مركز بسيار
كوشيدند. مركز فرهنگى - تحقيقى اسلامى دارالمصنفين داراي يك كتابخانة بزرگ و
مركز انتشارات است. همچنين نشرية اردو زبان معارف توسط اين سازمان در اعظم
گره منتشر مىشود (اسميث، 61 ,43 ؛ شيمل، 204 ؛ خان، 38- 39).
از آثار ديدنى اعظم گره قلعهاي است كه توسط اعظم خان اول ساخته شده، و
نيز معبدي است كه در سدة 12ق/18م بنا گرديده است ( 2 .(EI
مآخذ: جمشيدي بروجردي، محمدتقى، علل ريشهاي درگيريهاي مسلمانان و هندوها،
تهران، 1372ش؛ خان، حافظ بابر، بر صغير پاك و هندكى سياست مين علماء
كاكردار، اسلام آباد، 1985م؛ نيز:
Ashraful Hukk, M., A Descriptive Catalogue of the Arabic and Persian
Manuscripts, Hertford, 1925; Asiatica; An Atlas of India, Delhi, 1990; Ball,
Ch., The History of Indian Mutiny, New Delhi, 1981; Britannica, 1978; Burgess,
J., The Chronology of Indian History, Delhi, 1975; A Comprehensive History of
India, New Delhi, 1978; EI 2 ; Mukerji, A. B., X The Muslim Population of Uttar
Pradesh, India: A Spatial Interpretation n , Islamic Culture, Hyderabad, 1973,
vol. XLVII; Muslims in India, New Delhi, 1983; Rizvi, A. A., A Socio -
Intellectual History of the Isn ? p A shar / Sh / ' / s in India, Canberra,
1986; Schimmel, A., Islam in the Indian Subcontinent, Leiden, 1980; Smith,
Wilford C., Modern