اَظْهَرِ تَبْريزي، خوشنويس نامدار قلمهاي هفتگانه (زنده در
880ق/1475م). اظهر چنانكه خود در رقمهايش آورده است (نك: آثار) و بيشتر
تذكرهنويسان نيز به آن اشاره دارند، زادة تبريز است (ابن كربلايى، 1/371؛
عالى، 32؛ ايرانى، 140). اينكه ميرعلى هروي در رسالة «مداد الخطوط» (ص 370) و
مالك ديلمى در مقدمة مرقع امير حسين بيك او را «هروي» خواندهاند، شايد به
سبب زيستن دراز مدت او در شهر هرات بوده باشد (نك: بيانى، احوال...، 1/70،
3/605). اظهر در خوشنويسى شاگرد و پيرو جعفر تبريزي معروف به «بايسنقري» است.
در رقعهاي از مرقع بهرام ميرزا او جعفر را «شيخى و قبلتى مولانا كمال الملة
والدين» مىخواند (همان، 1/70).
از زندگانى اظهر با همة شهرتش جز نام زادگاه و استادش آگاهى درخور توجه
ديگري در مآخذ روزگار زندگى و پس از مرگش نمىيابيم. عبدالرزاق سمرقندي
مىنويسد: اظهر چون شمار بسياري از هنرمندان ديگر همزمانش از بركشيدگان
بايسنقر ميرزاي تيموري است (2(2)/ 654 - 655). بنابراين او را مىتوان از
كاتبان كتابخانة بايسنقر دانست. وجود نسخهاي از كليات عماد فقيه در ميان
دستنوشتههاي او مؤيد اين امر است (نك: آثار، نسخهها، شم 2). اينكه اظهر در
چه زمانى به هرات رفته، و به كتابخانة بايسنقر ميرزا پيوسته است، روشن
نيست. آنچه مسلم است او تا زمان مرگ بايسنقر (837ق/1434م) در كتابخانة وي
در هرات بود و پس از آن به كتابخانة پسرش علاءالدوله رفته، و در حمايت او
قرار گرفته است. پس از چيرگى الغ بيك بر علاءالدوله و فتح هرات
(852ق/1448م)، الغ بيك وي و «ساير اهل كتابخانه را» به سمرقند برد و مورد
حمايت قرار دارد و كار كتابت تاريخ زمان خود را به ايشان سپرد (دوست محمد،
27- 28). اين گزارش تنها در مقدمة مرقع بهرام ميرزا آمده، و در منابع ديگر از
آن ياد نشده است. با توجه به وجود قطعهاي با تاريخ 853ق، كتابت شده در
هرات، مىبايستى اظهر پس از كشته شدن الغ بيك (در همان سال) از سمرقند به
هرات بازگشته باشد (نك: آثار، قطعهها، شم 2).
از آن پس به مدت 9 سال اثري تاريخدار از او در دست نداريم. در
864ق/1460م اظهر در مشهد مىزيسته است؛ زيرا در همين سال نسخهاي از قطعات
ابن يمين فريومدي را به نام پير بداق، امير هنردوست و پسر جهانشاه
آققويونلو كه پس از مرگ بابر در 861ق به همراه پدر براي تصرف هرات به
خراسان آمده بود، به پايان برده است (نك: آثار، نسخهها، شم 3).
اظهر پس از به پادشاهى رسيدن ابوسعيد گوركان، به سمرقند بازگشت و تحت
حمايت اين سلطان قدرتمند قرار گرفت و از ملازمان او شد (محمد حيدر، گ 149ب).
از آثار اين دورة اظهر نخست قطعه خطى است كه در آن نام ابوسعيد با القاب
كامل آمده است (نك: آثار، قطعهها، شم 3). ديگري نسخهاي است از ديوان
عبدالرحمان جامى، با رقم «اظهر الكاتب السلطانى» 240) .(TS, لقب «سلطانى» را
نخستين بار در رقم اظهر در اين نسخه مىيابيم. مىتوان چنين برداشت كرد كه
اين لقب را اظهر به سبب نزديكى و يا به قول محمد حيدر «ملازمت» با ابوسعيد
كه حكومتى نسبتاً دراز ( 854 - 873ق ) داشت و پس از شاهرخ بزرگترين پادشاه
در دودمان تيمور به شمار مىآيد، به نام خود افزوده است (نك: آثار، نسخهها،
شم 8).
نشانة ديگري كه پيوستگى اظهر را به دربار ابوسعيد تأييد مىكند ،
نمونة خط اظهر تبريزي، عكس از كتابخانة كاخ گلستان
وجود قطعهاي است كه در تاريخ 873ق در شماخى كتابت شده است (نك: آثار،
قطعة شم 4). ابوسعيد پس از كشته شدن جهانشاه قراقويونلو در 872ق/1467 م براي
تصرف آذربايجان رهسپار جنگ با اوزون حسن شد. در اين لشكركشى ابوسعيد گرفتار
سرماي كشندهاي شد و نتوانست خود را به شروان برساند و در رجب 873 اسير و
كشته شد (نك: ه د، ابوسعيد گوركان). وجود قطعهاي نوشته شده به دست اظهر در
همين تاريخ در شماخى پايتخت شروان را نمىتوان اتفاقى دانست، بلكه بايد
گفت كه اين خوشنويس به هنگام لشكركشى ابوسعيد به آذربايجان در ركاب وي
به سر مىبرده است. از آثار بازماندة اظهر چنين برمىآيد كه وي پس از كشته
شدن ابوسعيد در آذربايجان، مدتى در اصفهان زيسته، و سپس به هرات رفته است
(نك: آثار، نسخهها، شم 6 و 7). از آن پس اثري كه به توان به او نسبت داد،
در دست نيست و ظاهراً بايد در اين شهر درگذشته باشد. از اينرو، داستان
ميرزاي سنگلاخ (1/165- 168) دربارة زندگى او و سفرهاي دور و درازش به شهرهاي
ايران، عراق، حجاز، شام و كتابت كتيبهاي به درخواست شيخ الاسلام حلب
براي جامع آن شهر و سرانجام سفر به بيتالمقدس و درگذشتش در آن شهر
بىپايه مىنمايد.
جايگاه اظهر در خوشنويسى: اظهر در نوشتن قلمهاي گوناگون خط استادي بىمانند
بود. عبدالرزاق سمرقندي نويسندة معاصرش وي را «لانظير» زمانخود خواندهاست (2
(2)/655). بررسى آثار بازمانده از او اين داوري عبدالرزاق را تأييد مىكند. او
«خفى» را بهتر از «جلى» و «كتابت» را بهتر از «مشق» و در ميان اقلام سته،
ثلث را استادانهتر مىنوشت (بيانى، احوال، 1/73-74).
در كتابت قلم نستعليق، پس از مير على تبريزي (واضع) و جعفر، اظهر را سومين
استاد اين قلم به شمار آوردهاند. ميرعلى هروي كه خود از بزرگترين
خوشنويسان نستعليق است، دربارة اظهر مىنويسد: «مولانا اظهر اگر چه صافتر از
مولانا حكيم جعفر نوشت، ليكن در اصول به او نرسيد» (ص 370). عبدالرزاق
تاريخنويس نامور عصر تيموري به او لقب «ظهير الدين» داده، و دوست محمد
كوشوانى هروي نيز از او پيروي كرده است. از تذكرهنويسان متأخر، ميرزاي
سنگلاخ نخستين بار، به سبب استادي او بر سلطان على مشهدي و برخى ديگر از
استادان قلم نستعليق، به او لقب «استاد استادان» داده است (1/161) و
ديگران نيز از او پيروي كردهاند (نيز نك: ايرانى، 140).
شاگردان اظهر: اظهر افزون بر اينكه از نخستين استادان كتابت قلم نستعليق
است، استاد شماري از نستعليق نويسان نامور مانند سلطان على مشهدي، شيخ
بايزيد پورانى و سلطان على قاينى بود (محمد حيدر، گ 149ب). اين امر نيز يكى
از عوامل شهرت اوست.
آثار:
الف - نسخههاي خطى: 1. نسخهاي از خسرو و شيرين نظامى گنجوي به قلم
نستعليق با رقم «اظهر» و تاريخ 824ق، در كتابخانة جان رايلندز1 منچستر
(بيانى، همان، 1/73). 2. كليات عماد فقيه به قلم نستعليق كتابت خوش با
رقم و تاريخ «برسم خزانة الكتب السلطان الاعظم بايسنقر بهادر خان خلدالله
ملكه، اظهر ذوالحجة 834» (همان، نستعليق كتابت 1/72-73؛ همو، «اظهر...»، 85).
3. مقطعات ابن يمين فريومدي، به قلم نستعليق كتابت خفى خوش، كتابت شده
براي پير بوداق، با رقم «اظهر» و تاريخ 4 رجب 864 «بمشهد الرضوية...» كه در
موزة آثار اسلامى ترك در استانبول نگهداري مىشود (همانجا). 4. شش دفتر مثنوي
مولوي، به قلم نستعليق كتابت خفى، عنوانها به قلم رقاع نيم دودانگ با
رقم و تاريخ «...العبداظهر» ربيع الاول سنة 872 در مجموعة بيانى (همو، احوال،
1/71). 5. سفينة اشعاري كه در رثاي بايسنقر ميرزا سروده شده، به قلم
نستعليق كتابت خوش با رقم و تاريخ «الاحقر اظهر تبريزي» شهر رجب 877، از
مجموعة محمد نخجوانى در كتابخانة ملى تبريز (نخجوانى، 2/121-122). نوشته شده
كه گويا اين همان سفينهاي است كه به عنوان «تسليت نامة» مرگ بايسنقر
ميرزا، شعراي دربار شاهرخ سروده، و به او تقديم داشتهاند (همانجا). اين
احتمال ناممكن است، زيرا اين سفينه بنا بر تاريخ صريح آن 40 سال پس از
مرگ بايسنقر ميرزا كتابت شده است. 6. خمسة نظامى و امير خسرو دهلوي به قلم
نستعليق كتابت خوش، با رقم و تاريخ «... اظهر تبريزي» رجب 877 «در
دارالامان اصفهان»، در كتابخانة دانشگاه پنجاب لاهور پاكستان (بيانى، همان،
1/73؛ بشيرحسين، 1/109). 7. مجموعة اشعار حاوي 3 ترجيع بند از عراقى و 3 ترجيع
بند ديگر از اوحدي مراغهاي، خواجوي كرمانى و امير نعيمى به قلم نستعليق
خفى، بين السطور نقوش رنگين با صفحهاي آراسته، با رقم و تاريخ... شهر
محرم الحرام 880 «...اظهر الكاتب فى بلدة هراة»، در كتابخانة دانشگاه عليگر
هند. اين نسخه به كتابخانة نورالدين جهانگير تعليق داشته، و يادداشتى به خط
او بر كتاب نوشته شده كه چنين است: الله اكبر پنجم آذر سنة 1 داخل
كتابخانه اين نيازمند درگاه الهى در دارالخلافة آگره حرره نورالدين جهانگير
بن اكبرشاه (حبيبى، 736- 737)؛ 8. نسخهاي از ديوان عبدالرحمان جامى به
قطع وزيري (22ئ13 سانتى متر)، شامل 219 برگ، هر صفحه 3 ستون 17 سطري، به
قلم نستعليق خوش، صفحة اول و آخر مذهب (سرلوح كنده شده)، جلد چرمى ضربى
طلاكوب، با رقم «اظهر الكاتب السلطانى» بدون تاريخ، در توپكاپى سرايى 240)
.(TS,
ب - قطعات: نزديك به 40 قطعه از آثار اظهر در كتابخانهها و موزههاي ايران
و جهان نگاهداري مىشود. اين قطعهها به قلمهاي ثلث ممتاز، رقاع عالى و
نستعليق خوش از 4 دانگ تا غبار نوشته شده است. هر چند قطعههايى كه داراي
تاريخ، جاي كتابت و يا نام كسى كه قطعه براي او نوشته شده است، اندكند،
اما همين اندك شمار نيز به شناخت زندگى اظهر كمك مىكند؛ از آن جملهاند: 1.
قطعهاي به قلم نستعليق براي ابراهيم سلطان بن شاهرخ تيموري (د 838ق)
كه نشانة ارتباط ميان اين خوشنويس است با شاهزادة تيموري (بيانى، احوال،
1/72). 2. قطعهاي به قلم نستعليق خوش با تاريخ 853ق و رقم «اظهر الكاتب»
نوشته شده در «دارالسلطنة هرات» كه در كتابخانة دانشگاه استانبول نگهداري
مىشود (همو، «اظهر»، 85). 3. قطعهاي به قلم نستعليق با رقم وتاريخ
«كتبهالعبداظهر... بدارالامانسمرقند» وبه نام «السلطان الاعظم سلطان ابوسعيد
گوركان...» (همو، احوال، همانجا). 4. قطعهاي به قلم نستعليق با رقم «اظهر»
و تاريخ 873ق نوشته شده در شماخى (همانجا).
ج - آثار منسوب: شهرت بسيار اين خوشنويس چه در زمان زندگى و چه پس از
مرگ سبب شده كه شمار درخور توجهى اثر را با جعل رقم به او نسبت دهند. اين
آثار برخى تاريخ كتابتى تا يك سده پس از مرگ اظهر دارند و از ديدگاه شيوة
خط نيز گاهى پختهتر از نستعليق زمان اظهر كتابت شدهاند؛ اين نمونهها از
اين دست آثارند: 1. يك نسخة بوستان سعدي با رقم «مشقه اظهر الكاتب 987» در
كتابخانة موزة كابل (سلجوقى، 33؛ بيانى، همان، 1/73). 2. نسخهاي از هفت پيكر
نظامى با رقم «اظهر الكاتب» و تاريخ 988ق در موزة هنر مترو پوليتن نيويورك
(جغتايى، 22). 3. يك نسخه از ديوان حافظ به قلم نستعليق كتابت جلى عالى
با رقم «اظهر الكاتب» بدون تاريخ. خط نسخه «به مراتب نيكوتر و كاملتر از خط
اظهر است و يقيناً بيش از نيم قرن پس از مرگ او كتابت شده» است (بيانى،
همانجا) كه در مجموعة اصغر مهدوي در تهران نگهداري مىشود. 4. نسخهاي از
كليات او حدي مراغهاي با رقم افزودة «اظهر» كه در مجموعة عالى تورك گلدي،
سفير تركيه در تهران، نگاهداري مىشد (همانجا).
مآخذ: ابن كربلايى، حافظ حسين، روضات الجنان و جنات الجنان، به كوشش جعفر
سلطان القرايى، تهران، 1344ش؛ ايرانى، عبدالمحمد، پيدايش خط و خطاطان،
قاهره، 1345ق؛ بشيرحسين، محمد، فهرست مخطوطات شيرانى، لاهور، 1975م؛ بيانى،
مهدي، احوال و آثار خوش نويسان، تهران، 1348- 1358ش؛ همو، «اظهر تبريزي»،
پيام نوين، تهران، 1329ش، س 3، شم 1؛ جغتايى، محمد عبدالله، سرگذشت خط
نستعليق، لاهور، 1970م؛ حبيبى، عبدالحى، هنر عهد تيموريان و متفرعات آن،
تهران، 1355ش؛ دوست محمد، حالات هنروران، به كوشش محمد عبدالله جغتايى،
لاهور، 1936م؛ سلجوقى، فكري، ذكر برخى از خوشنويسان و هنرمندان، كابل،
1349ش؛ عالى، مصطفى، مناقب هنروران، استانبول، 1926م؛ عبدالرزاق سمرقندي،
مطلع سعدين و مجمع بحرين، به كوشش محمد شفيع، لاهور، 1949م؛ محمد حيدر،
دوغلات، تاريخ رشيدي، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ ميرزاي سنگلاخ،
تذكرةالخطاطين، تبريز، 1295ق؛ ميرعلى هروي، «مداد الخطوط»، همراه ج 2 تذكرة
الخطاطين (نك: هم، ميرزاي سنگلاخ)؛ نخجوانى، حسين، «كمالالدين جعفر خطاط
تبريزي»، نشرية دانشكدة ادبيات تبريز، تبريز، 1337ش، س 10، شم 1؛ نيز:
, fars 5 a, 1961.
محمدحسن سمسار