اَصْلى‌ وَ كَرَم‌، افسانة كهن‌ عاشقانه‌ كه‌ روايتهاي‌ گوناگونى‌ از آن‌ در فرهنگ‌ و ادبيات‌ عاميانة كشورهاي‌ آذربايجان‌، ارمنستان‌، تركيه‌ و برخى‌ كشورهاي‌ آسياي‌ ميانه‌ رواج‌ دارد.
افسانة اصلى‌ و كرم‌ در اوايل‌ سدة 10ق‌/16م‌ به‌ وجود آمده‌، و از همين‌ زمان‌ به‌ بعد در ميان‌ مردم‌ قفقاز، آسياي‌ ميانه‌ و آسياي‌ صغير رواج‌ يافته‌ است‌. با اينهمه‌، برخى‌ از پژوهشگران‌ بر اين‌ باورند كه‌ خاستگاه‌ اصلى‌ اين‌ افسانه‌ آذربايجان‌ بوده‌ است‌ (نك: آذربايجان‌...، .(IV/235 برخى‌ ديگر معتقدند كه‌ اصلى‌ (معشوق‌) و كرم‌ (عاشق‌)، قهرمانان‌ داستان‌، در اواخر سدة 10ق‌/16م‌ مى‌زيسته‌اند و اين‌ داستان‌ در حدود يك‌ قرن‌ پس‌ از آنها شكل‌ گرفته‌ است‌ (گونى‌، .(135 در بيشتر روايات‌ قفقاز خاستگاه‌ افسانة اصلى‌ و كرم‌ شهر گنجه‌ ياد شده‌ است‌، اما بنا بر روايات‌ مردم‌ آسياي‌ صغير نقطة آغاز داستان‌ شهر اصفهان‌ است‌ (همو، .(3-4 بانارلى‌، پژوهشگر معاصر ترك‌، بر اين‌ است‌ كه‌ اساس‌ اين‌ داستان‌ از شعرهاي‌ سراينده‌ و نوازندة آوازخوانى‌ (= عاشيق‌) به‌ نام‌ «كرم‌» دربارة زندگى‌ خود او بوده‌، و به‌ مرور زمان‌ به‌ صورت‌ افسانه‌اي‌ رواج‌ يافته‌ است‌ .(II/729) همچنين‌ به‌ روايت‌ ديگري‌ كرم‌ پسر عنقا بيك‌، بيك‌ اخلاط (شهري‌ در آسياي‌ صغير) بوده‌ است‌ (همانجا) و در روايت‌ تركمنى‌، حوادث‌ داستان‌ در تبريز روي‌ داده‌ است‌. هرچند كه‌ اين‌ افسانه‌ در ميان‌ مردم‌ مناطق‌ مختلف‌ از جمله‌ تركمنها، تركها، آذربايجانيها، ازبكها، ارمنيها و قزاقها به‌ صورتهاي‌ گوناگون‌ نقل‌ مى‌شود، ولى‌ در تمامى‌ آنها ماية اصلى‌ داستان‌ و قهرمانان‌ آن‌ يكى‌ است‌ (نك: افنديف‌، .(379
خلاصة داستان‌ بنابر روايت‌ مردم‌ قفقاز چنين‌ است‌: زيادخان‌، خان‌ گنجه‌، و قرا كشيش‌ خزانه‌دار و وزير او بوده‌ است‌. اين‌دو با هم‌ قرار مى‌گذارند كه‌ اگر يكى‌ صاحب‌ پسر و ديگري‌ صاحب‌ دختر شود، آن‌ دو را به‌ عقد ازدواج‌ يكديگر درآورند. چندي‌ بعد خان‌ گنجه‌ داراي‌ پسري‌، و قراكشيش‌ صاحب‌ دختري‌ مى‌شود. پسر را محمود (كرم‌) و دختر را مريم‌ (اصلى‌) نام‌ مى‌گذارند. اين‌دو با هم‌ بزرگ‌ مى‌شوند و به‌ يكديگر دل‌ مى‌بندند؛ ولى‌ كشيش‌ كه‌ نمى‌خواهد دخترش‌ را به‌ يك‌ مسلمان‌ بدهد، همراه‌ خانواده‌اش‌ از گنجه‌ فرار مى‌كند. كرم‌ در پى‌ آنان‌ ساز به‌دست‌ در بيابانها آواره‌ مى‌شود و با تحمل‌ سختيهاي‌ بسيار خود را به‌ آنان‌ مى‌رساند. سرانجام‌ كشيش‌ ناچار دختر را به‌ كرم‌ مى‌دهد، ولى‌ دگمه‌هاي‌ لباس‌ عروسى‌ او را طلسم‌ مى‌كند. كرم‌ در شب‌ زفاف‌ به‌ وصال‌ اصلى‌ نمى‌رسد و از درد اين‌ ناكامى‌ چنان‌ آه‌ سوزانى‌ از سينه‌ برمى‌آورد كه‌ گيسوان‌ دختر آتش‌ مى‌گيرد و هر دو مى‌سوزند و خاكستر مى‌شوند. خاكستر اين‌ دو دلداده‌ را در كنار هم‌ به‌ خاك‌ مى‌سپارند، اما كشيش‌ وصيت‌ مى‌كند كه‌ پس‌ از مرگش‌ او را ميان‌ آن‌ دو به‌ خاك‌ بسپارند. پس‌ از چندي‌ از خاكسترهاي‌ عاشق‌ و معشوق‌ دو بوتة گل‌ مى‌دمد و هنگامى‌ كه‌ گلها به‌سوي‌ هم‌ سرمى‌كشند تا به‌ هم‌ برسند، بوتة خاري‌ از گور كشيش‌ سر بر مى‌زند و مانع‌ مى‌شود.
در روايات‌ آسياي‌ صغير چنين‌ آمده‌ است‌: اصلى‌، دختر خزانه‌دار پادشاه‌ اصفهان‌ كه‌ يك‌ كشيش‌ مسيحى‌ بود، و كرم‌ فرزند يك‌ مرد مسلمان‌ از كودكى‌ به‌ هم‌ دل‌ بسته‌ بودند. اين‌ دو با عشق‌ پاك‌ با هم‌ بزرگ‌ شدند، ولى‌ هنگامى‌ كه‌ قرار شد به‌ عقد ازدواج‌ همديگر درآيند، كشيش‌ به‌شدت‌ با ازدواج‌ آن‌ دو به‌ مخالفت‌ برخاست‌، زيرا نمى‌خواست‌ كه‌ دخترش‌ همسر يك‌ فرد مسلمان‌ شود؛ از اين‌رو دخترش‌ را از اصفهان‌ به‌ ديار ديگري‌ برد تا مگر كرم‌ را فراموش‌ كند. كرم‌ در پى‌ آنان‌ به‌ راه‌ افتاد و سالها كشيش‌ دختر را از دياري‌ به‌ ديار ديگر مى‌برد و كرم‌ نيز همچنان‌ در پى‌ آنها مى‌رفت‌ تا به‌ شهر حلب‌ رسيدند و سرانجام‌ در آنجا با توصية پادشاه‌ حلب‌، كشيش‌ با ازدواج‌ اين‌ دو دلداده‌ موافقت‌ كرد، اما در شب‌ زفاف‌، كرم‌ از شدت‌ شور و سوز عشق‌ آتش‌ گرفت‌ و سوخت‌ و اصلى‌ هم‌ كه‌ با گيسوان‌ خود خاكستر او را جاروب‌ مى‌كرد، از شراره‌اي‌ كه‌ به‌ موهايش‌ گرفت‌، سوخت‌ و خاكستر شد («دائرة المعارف‌...1»، .(III/469
در متن‌ داستان‌ اصلى‌ و كرم‌ نظم‌ و نثر درهم‌ آميخته‌ است‌. «عاشيقها» هنگام‌ نقل‌ داستان‌، قسمتهاي‌ منظوم‌ را همراه‌ ساز به‌ آواز مى‌خوانند (افنديف‌، همانجا). سروده‌هايى‌ از اين‌ داستان‌ در برخى‌ از جُنگها و مجموعه‌هاي‌ خطى‌ مضبوط است‌ و رواياتى‌ از آن‌ نيز به‌ چاپ‌ سنگى‌ انتشار يافته‌ است‌. پس‌ از ترويج‌ چاپ‌ سربى‌ در دوران‌ حكومت‌ عثمانى‌، نخستين‌ متن‌ بازنويسى‌ شدة اصلى‌ و كرم‌ توسط احمد راسم‌ (د 1351ق‌/1932م‌) آمادة چاپ‌ گرديد (بوراتاو، .(66
هنرمندان‌ كشورهاي‌ مختلف‌ براساس‌ افسانة اصلى‌ و كرم‌ كه‌ در ميان‌ اقوام‌ مختلف‌ به‌ صورت‌ نماد و تمثيل‌ عشق‌ پاك‌ در آمده‌ است‌، منظومه‌ها، داستانها و نمايشنامه‌هاي‌ بسياري‌ ساخته‌ و پرداخته‌اند. ناظم‌ حكمت‌ شاعر معاصر ترك‌ با الهام‌ از اين‌ داستان‌ منظومة كرم‌ گيبى‌ را سروده‌ است‌ و خاچاطور آبوويان‌ (د 1264ق‌/1848م‌) نويسندة ارمنى‌داستان‌ «دخترترك‌»، و نريمان‌نريمانف‌داستان‌«بهادر وصونا» را براساس‌ آن‌ نوشته‌اند.
يكى‌ از معروف‌ترين‌ آثاري‌ كه‌ براساس‌ اين‌ افسانه‌ پديد آمده‌، اُپراي‌ اصلى‌ و كرم‌ است‌ كه‌ در 1912م‌ توسط عُزير حاجى‌ بيگوف‌ (1303-1367ق‌/1885- 1948م‌) موسيقى‌دان‌ و آهنگ‌ساز مشهور آذربايجانى‌ تصنيف‌ شده‌، و شهرت‌ جهانى‌ پيدا كرده‌ است‌ (رئيس‌نيا، 14، 16).
مآخذ: رئيس‌نيا، رحيم‌، عزير حاجى‌ بيگلى‌ و جنبش‌ مشروطة ايران‌، تهران‌، 1355ش‌؛ نيز:
Afandiyev, P., Azerbayjan shifahi xalg edebiyaty, Baku, 1992; Azarbayjan sovet ensiklopediyasy, Baku, 1980; Banarl o , N.S., T O rk edebiyat o tarihi, Istanbul, 1971; Boratav, P.N., 100 Soruda t O rk halk edebiyat o , Istanbul, 1973; G O ney, E.C., Kerem ile Asl o , Istanbul, 1968; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1971.
جلال‌ خسروشاهى‌