اَصْلَح‌ِ كَشْميري‌، محمد، ازتذكره‌نويسان‌وشاعران‌فارسى‌زبان‌شبه‌ قاره‌ در سدة 12ق‌/18م‌، متخلص‌ به‌ ميرزا و نيز اشهر. نياكان‌ او هندو مذهب‌ بودند. به‌گفتة مؤلف‌ واقعات‌ كشمير، پدرش‌ اسلم‌خان‌ سالم‌ كشميري‌ (د 1119ق‌) به‌ اتفاق‌ 3 برادر ديگر خود در خدمت‌ شيخ‌ محسن‌ فانى‌ كشميري‌ (د 1082ق‌) اسلام‌ آورد (نك: راشدي‌، 122). اصلح‌ در خاندانى‌ اهل‌ علم‌ و ادب‌، زاده‌ شد. پدرش‌ سالم‌ از سرايندگان‌ خوش‌ ذوق‌ بود و در انشا پردازي‌ و خوشنويسى‌ نيز مهارت‌ داشت‌. برادر، عموها و ديگر نزديكان‌ وي‌ نيز به‌ فارسى‌ شعر مى‌سرودند. اصلح‌ خود شرح‌ حال‌ و اشعار آنان‌ را در تذكرة شعراي‌ كشمير آورده‌ است‌ (نك: ص‌ 5، 17، 33، 57، 142، 236، 251، 359، 388).
از زندگى‌ اصلح‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌. او در تذكره‌ به‌ توضيحى‌ مختصر دربارة خويش‌ بسنده‌ كرده‌ است‌ (نك: ص‌ 13). از اين‌ اشارة وي‌ كه‌ خود را «از خانه‌زادان‌ موروثى‌ِ... محمدشاه‌» خوانده‌ (همانجا)،و نيز با توجه‌ به‌اينكه‌ پدرش‌ در دستگاه‌اعظم‌شاه‌ (د1118ق‌) فرزند اورنگ‌ زيب‌، منصبى‌ داشته‌ است‌ (نك: همو، 115-116)، برمى‌آيد كه‌ دوران‌ نخست‌ زندگانيش‌ در دربار سپري‌ شده‌، و هم‌ از آن‌ روي‌ با اهل‌ فضل‌ و ادب‌ و به‌ تعبير خود (ص‌ 13) «صاحب‌ كمالان‌» همنشينى‌ داشته‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ وي‌ از عبدالحكيم‌ ساطع‌ كشميري‌ (د 1143ق‌)، از سرايندگان‌ و نثرنويسان‌ آن‌ دوره‌، با عنوان‌ استاد خويش‌ ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 110).
از آثار برجا ماندة اصلح‌، چنانكه‌ اشاره‌ شد، تذكره‌اي‌ است‌ در شرح‌ حال‌ شعراي‌ پارسى‌گوي‌ كه‌ آن‌ را در حدود سال‌ 1159ق‌ در كشمير تأليف‌ كرده‌ (راشدي‌، 16-17)، و خود نامى‌ بر آن‌ ننهاده‌ است‌، اما مصحح‌ كتاب‌، حسام‌الدين‌ راشدي‌ (د 1361ش‌/1982م‌) به‌ استناد يادداشتى‌ كه‌ به‌ خط تازه‌تر روي‌ نسخة خطى‌ كراچى‌ آمده‌، آن‌ را تذكرة شعراي‌ كشمير ناميده‌ است‌ (ص‌ 14). در اين‌ تذكره‌، شرح‌ حال‌ 305 شاعر گرد آمده‌ است‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ 111 تن‌ متعلق‌ به‌ كشميرند؛ ديگر سخن‌سرايان‌، از ساير نقاط هندوستان‌ و نيز ايرانيان‌ مسافر و مهاجر به‌ آن‌ سرزمين‌ برگزيده‌ شده‌اند (گلچين‌معانى‌، 1/292). بدين‌سبب‌، نمى‌توان‌ اين‌ اثر را صرفاً تذكرة شعراي‌ كشمير دانست‌ (نوشاهى‌، 191- 192). اصلح‌، خود اين‌ تذكره‌ را شرح‌ حال‌ شاعرانى‌ دانسته‌ كه‌ از روزگار «خُلد مكان‌» (احتمالاً اورنگ‌ زيب‌، حك 1069- 1118ق‌)، تا زمان‌ محمدشاه‌ (حك 1131-1161ق‌)، در هند مى‌زيسته‌اند (ص‌ 2)، اما در آن‌ شرح‌ حال‌ برخى‌ از شاعران‌ پيش‌ از دورة اورنگ‌ زيب‌ چون‌ الهام‌، خصالى‌، ذهنى‌، صيدي‌، مشربى‌ و نامى‌ نيز آمده‌ است‌ (نك: ص‌ 21، 66، 69، 239، 412، 479). نثر كتاب‌ پُر تكلف‌ و مصنوع‌، و شرح‌ حالها بسيار مختصر و فاقد نكات‌ تاريخى‌ است‌ (گلچين‌معانى‌، 1/291- 292).
احمدعلى‌ هاشمى‌ سنديلوي‌ (ه م‌) گزيدة تذكرة اصلح‌ را در انيس‌ العاشقين‌ خود آورده‌ است‌ (شيرانى‌، 139، 144). حسام‌الدين‌ راشدي‌ هم‌ تكمله‌اي‌ بر تذكرة اصلح‌ نوشته‌، و آن‌ را به‌ همان‌ عنوان‌ تذكرة شعراي‌ كشمير در 4 مجلد به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌.
مآخذ: اصلح‌ كشميري‌، محمد، تذكرة شعراي‌ كشمير، به‌كوشش‌ حسام‌الدين‌ راشدي‌، لاهور، 1983م‌؛ راشدي‌، حسام‌الدين‌، مقدمه‌ و حاشيه‌ بر تذكرة شعراي‌ كشمير (نك: هم ، اصلح‌)؛ شيرانى‌، مظهر محمود، «تذكرة مخزن‌ الغرائب‌ و انيس‌ العاشقين‌»، تحقيق‌، جام‌ شورو، 1992م‌، شم 6؛ گلچين‌ معانى‌، احمد، تاريخ‌ تذكره‌هاي‌ فارسى‌، تهران‌، 1348ش‌؛ نوشاهى‌، عارف‌، « تذكرة شعراي‌ كشمير مؤلفه‌ اصلح‌»، تحقيق‌، جام‌شورو، 1992م‌، شم 6 . عارف‌ نوشاهى‌