اَشْهَب‌، ابوعمرو اشهب‌ بن‌ عبدالعزيز بن‌ داوود بن‌ ابراهيم‌ عامري‌ جعدي‌ (د رجب‌ 204/ژانوية 820)، از مشاهير شاگردان‌ مصري‌ مالك‌ ابن‌ انس‌. در منابع‌ چنين‌ آمده‌ است‌ كه‌ اشهب‌ لقب‌ او، و نامش‌ مسكين‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ عبدالبر، 51؛ قاضى‌ عياض‌، 2/447). نسبت‌ عامري‌ نشانة انتساب‌ او به‌ عامر بن‌ صعصعه‌ است‌ و نسبت‌ جعدي‌ به‌ تيرة بنى‌ جعده‌ بازمى‌گردد (نك: سمعانى‌، 4/113).
تاريخ‌ تولد او را سالهاي‌ 140 يا 150ق‌ ياد كرده‌اند كه‌ سال‌ 140ق‌ شهرتى‌ بيشتر دارد (نك: بسوي‌، 1/195؛ ابن‌ عبدالبر، همانجا؛ قاضى‌ عياض‌، 2/452؛ ابن‌ خلكان‌، 1/238). اشهب‌ نزد بزرگانى‌ چند از مدينه‌ و مصر (ابواسحاق‌، 128) كه‌ در رأس‌ ايشان‌ مى‌توان‌ از مالك‌ بن‌ انس‌ نام‌ برد، كسب‌ دانش‌ كرد. از ديگر استادان‌ وي‌ مى‌توان‌ اينان‌ را نام‌ برد: سفيان‌ بن‌ عيينه‌، ليث‌ بن‌ سعد، فضيل‌ بن‌ عياض‌، ابن‌ لهيعه‌، موسى‌ بن‌ معاوية صمادحى‌، عبدالعزيز دراوردي‌، يحيى‌ بن‌ ايوب‌ مصري‌، سليمان‌ ابن‌ بلال‌ و سعد بن‌ عبدالله‌ معافري‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 1(1)/342؛ قاضى‌ عياض‌، همانجا؛ مزي‌، 3/296). با بهره‌گيري‌ از چنين‌ شيوخى‌، اشهب‌ در فقه‌ و حديث‌ به‌ درجه‌اي‌ رفيع‌ رسيد؛ چنانكه‌ مؤلف‌ العيون‌ و الحدائق‌ او را از بزرگان‌ فقهاي‌ مالكى‌ خوانده‌ (ص‌ 361)، و ابن‌ حبان‌ وي‌ را از ثقات‌ راويان‌ معرفى‌ كرده‌ است‌ (8/136). اشهب‌ خود به‌ سان‌ فقيه‌ و محدثى‌ برجسته‌ در مصر به‌ آموزش‌ پرداخت‌ و شاگردان‌ بسياري‌ نزد او دانش‌ آموختند كه‌ از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ اينان‌ را نام‌ برد: محمد و عبدالرحمان‌ فرزندان‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالحكم‌، سحنون‌ بن‌ سعيد، عبدالملك‌ بن‌ حبيب‌، حارث‌ بن‌ مسكين‌، يونس‌ صدفى‌، عيسى‌ بن‌ محمد ابن‌ نحاس‌، اسماعيل‌ بن‌ عمر و غافقى‌ و سليمان‌ بن‌ داوود مهري‌ (نك: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، همانجا؛ ابن‌ عبدالحكم‌، 2، جم؛ كندي‌، 346؛ قاضى‌ عياض‌، 2/447؛ مزي‌، 3/296-297).
اشهب‌ همسو با ابن‌ قاسم‌ و ابن‌ وهب‌ دو شاگرد ديگر مالك‌، در مصر به‌ ترويج‌ مذهب‌ استاد خويش‌ پرداخت‌. ميان‌ اشهب‌ و ابن‌ قاسم‌، مناقشاتى‌ نيز وجود داشته‌ كه‌ ظاهراً منشأ آن‌ سماع‌ گوناگون‌ آنان‌ از مالك‌ بوده‌ است‌. بنابر آنچه‌ در منابع‌ مربوط به‌ زندگانى‌ اشهب‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد، رقابتى‌ - كه‌ چندان‌ هم‌ صميمانه‌ و دوستانه‌ نبوده‌ - بين‌ او و ابن‌ قاسم‌ وجود داشته‌ است‌؛ مثلاً بر پاية نقلى‌ از قاضى‌ عياض‌، در مجلس‌ پرسش‌ و پاسخ‌ اسد بن‌ فرات‌ (ه م‌) و ابن‌ قاسم‌، اشهب‌ حضور داشته‌، و در مسائلى‌ با ابن‌ قاسم‌ مخالفت‌ كرده‌ است‌. همچنين‌ در جايى‌ ديگر آمده‌ است‌ كه‌ ابن‌ قاسم‌ در پاسخ‌ به‌ پرسشى‌ نظر مالك‌ را مطرح‌ كرده‌ است‌ و اشهب‌ كه‌ در مجلس‌ حاضر بوده‌، از پاسخ‌ ابن‌ قاسم‌ روي‌ برتافته‌، و سخنى‌ را كه‌ وي‌ از مالك‌ نقل‌ نموده‌، انكار كرده‌ است‌ (قاضى‌ عياض‌، 2/450). نيز گفته‌اند اين‌ دو بر سر قولى‌ از استاد در مسأله‌اي‌ اختلاف‌ داشته‌اند و هر يك‌ با روايات‌ خود از مالك‌، قول‌ ديگري‌ را مردود مى‌شمرده‌ است‌، تا آنكه‌ ابن‌ وهب‌ با ذكر اين‌ مطلب‌ كه‌ مالك‌ هر دو قول‌ را داشته‌، به‌ اختلاف‌ خاتمه‌ داده‌ است‌ (همو، 2/446، براي‌ برخى‌ اختلافات‌، نيز نك: 2/449؛ ونشريسى‌، 1/152).
زمانى‌ كه‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالله‌ عمري‌ بر مسند قضاي‌ مصر بود، اشهب‌ در حل‌ مسائل‌ مختلف‌ او را مساعدت‌ مى‌كرد (كندي‌، 395؛ قاضى‌ عياض‌، 2/448). او مدتى‌ نيز متصدي‌ خراج‌ مصر بود (ذهبى‌، تاريخ‌...، 64) و به‌ گفتة ابوعبدالله‌ قضاعى‌ صاحب‌ ثروتى‌ بسيار شد (ابن‌ خلكان‌، 1/138- 239). برخى‌ بر آنند كه‌ سبب‌ اصلى‌ مخالفتهاي‌ ابن‌ قاسم‌ با اشهب‌ پذيرفتن‌ اين‌ منصب‌ از جانب‌ او بود (نك: العيون‌...، 361-362). به‌ هر حال‌، در مقام‌ داوري‌ و مقايسة جايگاه‌ فقهى‌ اشهب‌ و ابن‌ قاسم‌، سخنانى‌ گوناگون‌ گفته‌ شده‌ است‌: برخى‌ چون‌ محمد بن‌ عبدالحكم‌، اشهب‌ را از ابن‌ قاسم‌ فقيه‌تر دانسته‌اند (نك: بيهقى‌، 2/356؛ ذهبى‌، سير...، 9/502 -503)، و برخى‌ چون‌ محمد بن‌ عمربن‌ لبابه‌، نظري‌ برخلاف‌ آن‌ داده‌اند (نك: ابن‌ عبدالبر، 52؛ ذهبى‌، همان‌، 9/501، نيز تاريخ‌، 66، كه‌ اشهب‌ را تنها در حديث‌ از ابن‌ قاسم‌ برتر دانسته‌ است‌). به‌هر روي‌ شايان‌ ذكر است‌ كه‌ رياست‌ فقهى‌ مصر براي‌ اشهب‌ تنها پس‌ از وفات‌ ابن‌ قاسم‌ حاصل‌ شد (ابواسحاق‌، 128).
گفتنى‌ است‌ آنگاه‌ كه‌ شافعى‌ به‌ مصر درآمد، اشهب‌ در مسائل‌ مختلف‌ فقهى‌ با او مباحثاتى‌ داشت‌ و در پى‌ اين‌ برخوردها بود كه‌ شافعى‌ در حق‌ اشهب‌ مى‌گفت‌ كه‌ در مصر كسى‌ را فقيه‌تر از اشهب‌ نديده‌ است‌ (ابن‌ عبدالبر، 112، 113، براي‌ رابطة اين‌ دو، نيز نك: 52؛ بيهقى‌، 2/74؛ سمعانى‌، 4/113). به‌ هر تقدير چنين‌ مى‌نمايد كه‌ تأثير پذيري‌ اشهب‌ از اين‌ مجالسات‌ اندك‌ نبوده‌ است‌ و شايد اين‌ امر با اين‌ نكته‌ معلوم‌ كه‌ اشهب‌ در پاره‌اي‌ از فتاويش‌ در كنار ابن‌ عبدالحكم‌ - شاگرد خاص‌ شافعى‌ - و در مقابل‌ِ برخى‌ از بزرگان‌ مالكى‌ قرار گرفته‌ است‌ (مثلاً نك: ابن‌ فرحون‌، درة...، 202)، بى‌ارتباط نبوده‌ باشد. در مجموع‌، اشهب‌ كه‌ با فراگيري‌ فقه‌ نزد مدنيان‌ و مصريان‌ در رديف‌ برجسته‌ترين‌ فقهاي‌ طبقة سوم‌ مالكى‌ در مصر قرار گرفته‌ بود (ابن‌ حبيب‌، 177؛ ابواسحاق‌، همانجا)، اندكى‌ پس‌ از مرگ‌ شافعى‌ در اثر بيماري‌ درگذشت‌ (قاضى‌ عياض‌، 2/452-453؛ ابن‌ عبدالبر، 51 -52) و پيكرش‌ در قرافة كوچك‌ مصر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (نك: هروي‌، 38؛ ياقوت‌، 4/555؛ نيز ابن‌خلكان‌، 1/238).
آراء فقهى‌ اشهب‌ در جاي‌ جاي‌ كتب‌ فقه‌ مالكى‌ پراكنده‌ است‌ و در بسياري‌ از اين‌ آراء، وي‌ نظري‌ در مقابل‌ رأي‌ مالك‌ بيان‌ داشته‌ است‌ (مثلاً نك: ابن‌ فرحون‌، همان‌، 180، 207، 217). مجموعاً اشهب‌ را مى‌توان‌ در ميان‌ مجتهدان‌ «منتسب‌» قرار داد، به‌ اين‌ معنى‌ كه‌ او در اصول‌ و كليات‌ تابع‌ مالك‌ بوده‌، و بر اساس‌ آن‌ كليات‌، در فروع‌ به‌ استنباط احكام‌ مى‌پرداخته‌ است‌ (نك: ابوزهره‌، 471).
اشهب‌ صاحب‌ آثاري‌ نيز بوده‌ است‌؛ چنانكه‌ ابن‌ عبدالبر كتابى‌ در فقه‌ به‌ او نسبت‌ داده‌، كه‌ سعيد بن‌ حسان‌ آن‌ را روايت‌ مى‌كرده‌ است‌ (ص‌ 52) و چه‌ بسا اشارة او به‌ نوشته‌هايى‌ باشد كه‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالحكم‌ آنها را با عنوان‌ المختصر الكبير فى‌ الفقه‌ تلخيص‌ كرده‌ است‌ (نك: فاسى‌، 2/483-484؛ I/467-468 .(GAS, قاضى‌ عياض‌ نيز از دو اثر وي‌ با عناوين‌ الاختلاف‌ فى‌ القسامة و كتابى‌ در فضايل‌ عمربن‌ عبدالعزيز نام‌ برده‌ است‌ (2/449). همچنين‌ اشهب‌ يكى‌ از راويان‌ موطأ مالك‌ بود كه‌ روايت‌ او مورد وثوق‌ دانسته‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ عبدالبر، 52؛ براي‌ روايت‌ الموطأ و سماعات‌ وي‌، نك: ابن‌ رشد، 1/433، جم؛ عبدالباقى‌، «و»). سرانجام‌ بايد به‌ اثري‌ از محمد بن‌ عبدالحكم‌ با عنوان‌ اختصار كتب‌ اشهب‌ اشاره‌ كرد كه‌ در آن‌ برگرفته‌هايى‌ از آثار او را تدوين‌ كرده‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ فرحون‌، الديباج‌...، 2/165؛ داوودي‌، 2/179).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ حبيب‌، عبدالملك‌، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ خرخه‌ آگواده‌، مادريد، 1991م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ رشد، محمد، البيان‌ و التحصيل‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ ابن‌عبدالبر، يوسف‌، الانتقاء، بيروت‌، دارالكتب‌ العلميه‌؛ ابن‌ عبدالحكم‌، عبدالرحمان‌، فتوح‌ مصر و اخبارها، بغداد، 1920م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، درة الغواص‌، به‌ كوشش‌ محمد ابو اجفان‌ و عثمان‌ بطيخ‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ همو، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، بغداد، 1356ق‌؛ ابوزهره‌، محمد، مالك‌، حياته‌ و عصره‌، قاهره‌، 1952م‌؛ بسوي‌، يعقوب‌، المعرفة و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ اكرم‌ ضياء عمري‌، بغداد، 1394ق‌/ 1974م‌؛ بيهقى‌، احمد، مناقب‌ الشافعى‌، به‌ كوشش‌ احمد صقر، قاهره‌، مكتبة دارالتراث‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، سالهاي‌ 201-210ق‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودي‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ عبدالباقى‌، محمد فؤاد، مقدمه‌ بر موطأ مالك‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ العيون‌ و الحدائق‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1869م‌؛ فاسى‌، محمد عابد، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرويين‌، دارالبيضاء، 1400ق‌/1980م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، طرابلس‌، 1387ق‌/1967م‌؛ كندي‌، محمد، الولاة و القضاة، به‌ كوشش‌ روون‌ گست‌، بيروت‌، 1908م‌؛ مزي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1413ق‌/1992م‌؛ ونشريسى‌، احمد، المعيار المعرب‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ هروي‌، على‌، الاشارات‌ الى‌ معرفة الزيارات‌، به‌ كوشش‌ ژ. سوردل‌ و تومين‌، دمشق‌، 1952م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: GAS.
فرامرز حاج‌منوچهري‌ (ز) 14/6/75 (ز) ن‌ 1- 6/9/75 (ز) ن‌ 2- 10/9/75