اُشْمونى‌، ابوالحسن‌ نورالدين‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ عيسى‌ (838 - 917 يا 918ق‌/1435-1511 يا 1512م‌)، فقيه‌، نحوي‌ و مقري‌ شافعى‌ مذهب‌ مصري‌. وي‌ در ناحية «قناطر السباع‌» زاده‌ شد. در آغاز، چنانكه‌ معمول‌ آن‌ زمان‌ بود، قرآن‌ و چند منظومة فقهى‌ و ادبى‌ را از برنمود و از حدود 16 سالگى‌، در درس‌ شيوخ‌ زمان‌ خود حاضر شد (سخاوي‌، 6/5). او فقه‌، اصول‌ فقه‌، كلام‌، ادب‌، فرائض‌ (تقسيم‌ ارث‌)، قرائات‌ و حتى‌ ذكر و تصوف‌ را نزد مشاهير زمان‌ همچون‌ بلقينى‌، ابوبكر ابن‌ محمد حصنى‌، نورالدين‌ عجمى‌ و شمس‌الدين‌ جزري‌ فرا گرفت‌ (همو، 5/219، 6/5؛ غزي‌، 1/284؛ شوكانى‌، 1/491) تا خود از 864ق‌ به‌ تعليم‌ جويندگان‌ علم‌ و معرفت‌ همت‌ گمارد و شهرتى‌ يافت‌ و شاگردانى‌ به‌ دور خود گرد آورد (سخاوي‌، غزي‌، همانجاها).
اشمونى‌ از حدود سال‌ 886ق‌/1481م‌، مدت‌ 3 سال‌، قضاي‌ شهر دمياط را عهده‌دار گرديد و از آن‌ پس‌ نيز تا آخر عمر سمت‌ نيابت‌ قضا داشت‌ (سخاوي‌، همانجا؛ ابن‌ اياس‌، 4/251-252). او را به‌ شيوايى‌ بيان‌ و پارسايى‌ و پرهيزگاري‌ ستوده‌اند (شعرانى‌، 49).
دربارة سالمرگ‌ اشمونى‌ تاريخهاي‌ ديگري‌ نيز ياد شده‌ است‌ (نك: حاجى‌ خليفه‌، 1/153، 196؛ غزي‌، همانجا؛ ابن‌ عماد، 8/165).
آثار: اشمونى‌ در نحو، اصول‌ فقه‌، فقه‌، منطق‌ و كلام‌ تأليفاتى‌ پديد آورده‌ است‌ كه‌ عمدتاً شرح‌ و تفصيل‌ متنهاي‌ كهن‌تر بوده‌ است‌. اين‌ آثار، برخى‌ در قالب‌ نظم‌ (منظومه‌هاي‌ تعليمى‌) و برخى‌، نثر (شرح‌ يا حاشيه‌)، صورت‌ مكرر يافته‌ است‌:
1. منهج‌ السالك‌ الى‌ الفية ابن‌ مالك‌، كه‌ مفصل‌ترين‌ شرح‌ چاپ‌ شدة منظومة ابن‌ مالك‌ است‌. اشمونى‌ در اين‌ اثر، با گزينش‌ شيوة شرح‌ مزجى‌، هم‌ اشعار مغلق‌ الفيه‌ را با بيانى‌ منثور باز نموده‌، و هم‌ به‌ طور وافى‌ به‌ تبيين‌ مقاصد آن‌ پرداخته‌ است‌. او با آگاهى‌ از آراء شارحان‌ پيش‌ از خود، شرحى‌ جامع‌ و فراگير فراهم‌ آورده‌ است‌ و گه‌گاه‌ دربارة انتقاداتى‌ كه‌ برخى‌ از آنان‌ بر اقوال‌ ابن‌ مالك‌ وارد آورده‌اند، داوري‌ مى‌كند. علاوه‌ بر اين‌ اشمونى‌ به‌ شواهد قرآنى‌ و شعري‌ فراوانى‌ استشهاد كرده‌ كه‌ متن‌ سخت‌ فشرده‌ و گاه‌ مبهم‌ الفيه‌ را روشنى‌ مى‌بخشد.
اين‌ اثر كه‌ مهم‌ترين‌ تأليف‌ اشمونى‌ قلمداد مى‌شود، از همان‌ آغاز، اعتناي‌ دانشمندان‌ را به‌ خود جلب‌ كرد و حواشى‌ متعددي‌ بر آن‌ نگاشته‌ شد كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ از حاشية عالمانة محمد بن‌ على‌ صبّان‌ (د 1206ق‌/1791م‌) و حاشية ابن‌سعيدتونسى‌ (د 1199ق‌/1784م‌)موسوم‌ به‌ زواهر الكواكب‌ لبواهر المواكب‌ ياد كرد (براي‌ اطلاع‌ از ديگر حواشى‌ شرح‌ اشمونى‌، نك: صبان‌، 1/3). اما، چنانكه‌ ميان‌ نحو شناسان‌ رسم‌ است‌، بر اين‌ حواشى‌ نيز شروح‌ و تفاصيل‌ تازه‌تري‌ نوشته‌ شد كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ از تقريرات‌ شيخ‌ احمد رفاعى‌ بر حاشية صبان‌ در نسخة چاپ‌ بولاق‌ و تقريرات‌ اسماعيل‌ حامدي‌ بر همان‌ حاشيه‌ در نسخة چاپ‌ الازهريه‌ نام‌ برد. اين‌ شرح‌ بارها، به‌ صورت‌ مستقل‌ يا به‌ همراه‌ يكى‌ از حواشى‌ آن‌، به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. آخرين‌ چاپ‌ در خور ذكر كتاب‌، متعلق‌ به‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد است‌ كه‌ همراه‌ با توضيحات‌ او، مكرراً در مصر و لبنان‌ منتشر شده‌ است‌.
2. شرح‌ بر الانوار لعمل‌ الابرار اثر جمال‌ الدين‌ يوسف‌ بن‌ ابراهيم‌ اردبيلى‌ (د 799ق‌/1397م‌)، در فقه‌ شافعى‌ (سخاوي‌، حاجى‌ خليفه‌، بغدادي‌، 1/739).
3 و 4. نظم‌ ايساغوجى‌ از تأليفات‌ اثيرالدين‌ مفضّل‌ بن‌ عمر ابهري‌ (د ح‌ 700ق‌/1301م‌) كه‌ به‌ كليات‌ خمس‌ و ديگر مباحث‌ علم‌ منطق‌ مى‌پردازد. اشمونى‌ اين‌ كتاب‌ را نخست‌ به‌ نظم‌ آورد (سخاوي‌، 6/5؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/208؛ شوكانى‌، 1/491؛ زركلى‌، 5/10) و سپس‌ منظومة خويش‌ را شرح‌ كرد (سخاوي‌، همانجا).
5. شرح‌ بخشى‌ از تسهيل‌ الفوائد و تكميل‌ المقاصد ابن‌ مالك‌ (ه م‌) در علم‌ نحو (سخاوي‌، شوكانى‌، همانجاها).
6 و 7. نظم‌ و شرح‌ جمع‌الجوامع‌ فى‌ اصول‌ الفقه‌ از تأليفات‌ تاج‌الدين‌ عبدالوهاب‌ بن‌ على‌ سبكى‌ (د 771ق‌/1369م‌) (سخاوي‌، غزي‌، ابن‌ عماد، شوكانى‌، همانجاها). سخاوي‌ گويد كه‌ خود تقريظى‌ بر اين‌ منظومة اشمونى‌ نگاشته‌ است‌ (همانجا). بروكلمان‌ از چاپ‌ اين‌ منظومه‌ با نام‌ البدر اللامع‌ فى‌ نظم‌ جمع‌ الجوامع‌ در 1332ق‌ در قاهره‌ خبر داده‌ است‌ II/106) .(GAL,S,
8 و 9. نظم‌ و شرح‌ المجموع‌ فى‌ علم‌ الفرائض‌. المجموع‌ مسائلى‌ است‌ كه‌ توسط محمد بن‌ شرف‌ كلائى‌ شافعى‌ (د 777ق‌/1375م‌) در يك‌ مجموعه‌ گردآوري‌ شده‌ است‌ (سخاوي‌، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1605).
10. الينبوع‌، در شرح‌ المجموع‌ فى‌ فروغ‌ الشافعيه‌ تأليف‌ حسين‌ بن‌ شعيب‌ معروف‌ به‌ ابن‌ سنجى‌ (د 430ق‌/1039م‌) (همو، 2/1606، 2052؛ بغدادي‌، همانجا).
11. مجموع‌ المسائل‌، منتخبى‌ است‌ از مسائل‌ فقهى‌ مندرج‌ در كتابهاي‌ مورد اعتماد مفتيان‌ شافعى‌ كه‌ ظاهراً توسط اشمونى‌ گردآوري‌ شده‌ است‌. نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر در كتابخانة اوقاف‌ شهر موصل‌ وجود دارد (نك: احمد، 8/113).
12 و 13. نظم‌ و شرح‌ منهاج‌ الدين‌ فى‌ شعب‌ الايمان‌ تأليف‌ حسين‌ ابن‌ حسن‌ حليمى‌ شافعى‌ (د 403ق‌/1012م‌) كه‌ مباحث‌ عقايد و احكام‌ فقه‌ را شامل‌ است‌ (شعرانى‌، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1872؛ بغدادي‌، زركلى‌، همانجاها)
14. به‌ گزارش‌ سخاوي‌، اشمونى‌ خرده‌ گيريهاي‌ ابراهيم‌ بن‌ عمر بقاعى‌ (د 885ق‌/1480م‌) بر اين‌ قول‌ غزالى‌: «ليس‌ فى‌ الامكان‌ ابدع‌ مماكان‌» را در نوشتاري‌ پاسخ‌ داده‌ است‌ (همانجا).
با آنكه‌ اشمونى‌ از قريحة شعري‌ برخوردار بوده‌ است‌، از سروده‌هاي‌ ديگر وي‌ جز دو بيت‌ كه‌ ابن‌ اياس‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (4/223)، اثري‌ در دست‌ نيست‌.
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، بيروت‌، دارالفكر؛ احمد، سالم‌ عبدالرزاق‌، فهرس‌ مخطوطات‌ مكتبة الاوقاف‌ العامة فى‌ الموصل‌، وزارت‌ اوقاف‌، بغداد؛ بغدادي‌، هديه‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، بيروت‌، دار مكتبة الحياة؛ شعرانى‌، عبدالوهاب‌، الطبقات‌ الصغري‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد عطا، قاهره‌، 1390ق‌/1970م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ صبان‌، محمد، حاشية الصبان‌ على‌ شرح‌ الاشمونى‌، قاهره‌، داراحياء الكتب‌ العربيه‌؛ غزي‌، محمد، الكواكب‌ السائرة، به‌ كوشش‌ جبرائيل‌ سليمان‌ جبور، بيروت‌، 1945م‌؛ نيز:
GAL, S.
عبدالامير جابري‌زاده‌ (رب) 6/12/76
ن‌ * 1 * (رب) 18/1/77
ن‌ * 2 * (رب) 30/1/77