اَشْكِذَر، نام‌ بخش‌ و شهري‌ در استان‌ يزد.
بخش‌ اشكذر: اين‌ بخش‌ يكى‌ از بخشهاي‌ سه‌گانة شهرستان‌ يزد است‌ و از يك‌ دهستان‌ به‌ نام‌ رُستاق‌ تشكيل‌ شده‌ است‌. مساحت‌ آن‌ 3/521 كم 2 است‌ و جمعاً 134 آبادي‌ در خود جاي‌ داده‌ است‌. همچنين‌ بخش‌ اشكذر داراي‌ دو نقطة شهري‌ به‌ نامهاي‌ اشكذر و زارچ‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 17). بخش‌ اشكذر شبيه‌ مثلثى‌ است‌ كه‌ يك‌ رأس‌ آن‌ متوجه‌ جنوب‌ است‌ و در ضلع‌ شمالى‌ آن‌ شهرستان‌ اردكان‌، در ضلع‌ شرقى‌ آن‌ بخش‌ مركزي‌ و در ضلع‌ غربى‌ آن‌ نيز بخش‌ خضرآباد همين‌ شهرستان‌ قرار گرفته‌ است‌ (همان‌، 8).
ويژگيهاي‌ طبيعى‌: بخش‌ اشكذر در دشت‌ قرار گرفته‌ است‌. در سراسر اين‌ دشت‌ برخانهاي‌ (تپه‌هاي‌ شنى‌ هلالى‌ شكل‌) متعدد كه‌ حاصل‌ فرسايش‌ بادي‌ است‌، به‌ چشم‌ مى‌خورد. گفته‌ مى‌شود كه‌ منشأ اين‌ شنهاي‌ روان‌، ناحية ندوشن‌ و باتلاق‌ گاوخونى‌ است‌. به‌طور كلى‌ اين‌ ناحيه‌ داراي‌ ويژگيهاي‌ آب‌ و هواي‌ صحرايى‌ است‌ ( جغرافيا...، 2/1352-1353). ميانگين‌ حداكثر و حداقل‌ دما طى‌ يك‌ دورة كوتاه‌ مدت‌ 6 ساله‌ (1357-1363ش‌) به‌ ترتيب‌ حدود 28 و 10 درجة سانتى‌گراد برآورد شده‌ است‌. ميانگين‌ بارش‌ سالانه‌ طى‌ همان‌ سالها 68 ميلى‌متر بوده‌ است‌ ( سالنامه‌...، 175، جم). بخش‌ اشكذر فاقد رودخانة دائمى‌ است‌ و تنها، رودخانة رحمت‌آباد كه‌ از ارتفاعات‌ خونزا در شمال‌ باختر يزد سرچشمه‌ مى‌گيرد، در فصل‌ بارندگى‌ داراي‌ جريان‌ آب‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها...، 5). بروز طوفانهاي‌ شن‌ و ماسه‌ و فرسايش‌ بادي‌ حاصل‌ از آن‌ از ويژگيهاي‌ اين‌ ناحيه‌ است‌ كه‌ همراه‌ ديگر عوامل‌ نامساعد طبيعى‌ از جمله‌ كمى‌ ريزشهاي‌ جوي‌ و كاهش‌ تدريجى‌ منابع‌ آب‌ زيرزمينى‌، موجب‌ فقدان‌ پوشش‌ گياهى‌ شده‌ است‌. در اين‌ دشت‌ جانورانى‌ مانند آهو، روباه‌، خرگوش‌ و گونه‌هايى‌ از پرندگان‌ مانند كبوتر و تيهو وجود دارند (همان‌، 6؛ جغرافيا، همانجا).
بخش‌ اشكذر در اواسط نيمة نخست‌ سدة حاضر از بخشهاي‌ يازده‌گانة شهرستان‌ يزد به‌شمار مى‌رفته‌، و 452 ،22نفر را در خود جاي‌ مى‌داده‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 10/14). با تغييراتى‌ در حدود سياسى‌ - اداري‌ كشور، اشكذر هم‌اكنون‌ در كنار بخشهاي‌ خضرآباد و مركزي‌ از بخشهاي‌ سه‌گانة شهرستان‌ يزد است‌ و از 134 آبادي‌ آن‌، 26 آبادي‌ داراي‌ سكنه‌ و 108 آبادي‌ خالى‌ از سكنه‌ شده‌ كه‌ خود گوياي‌ افزايش‌ مهاجرت‌ روستاييان‌ به‌ شهرهاي‌ بزرگ‌ است‌ (نك. جغرافيا، 2/1354- 1355). بر مبناي‌ آخرين‌ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌، 177 ،29نفر ( 227 ،6خانوار) در اين‌ بخش‌ سكنى‌ دارند كه‌ 401 ،15تن‌ از آنان‌ مرد و 776 ،13تن‌ زن‌ بوده‌اند. بدين‌سان‌ در مقابل‌ هر 100 زن‌، 111 مرد در اين‌ بخش‌ وجود داشته‌ است‌ ( سرشماري‌...، 15).
ويژگيهاي‌ اقتصادي‌: فعاليت‌ اقتصادي‌ ساكنان‌ اشكذر (دهستان‌ رستاق‌)، در رشتة كشاورزي‌، صنايع‌دستى‌، پيشه‌وري‌ و كارگري‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا). با وجود مشكلات‌ دسترسى‌ به‌ منابع‌، كشاورزي‌ مهم‌ترين‌ فعاليت‌ مردم‌ ناحيه‌ به‌شمار مى‌رود. درگذشته‌ بيش‌ از 50 قنات‌، آب‌ موردنياز كشت‌ را فراهم‌ مى‌كرده‌اند كه‌ در ايجاد و توسعة روستاها نقش‌ مهمى‌ داشته‌اند. با حفر چاههاي‌ عميق‌ و نيمه‌عميق‌ متعدد و بهره‌برداري‌ بى‌رويه‌ از آنها و همچنين‌ كمى‌ بارش‌، به‌تدريج‌ بسياري‌ از قناتها خشك‌ و بدون‌ استفاده‌ مانده‌اند ( جغرافيا، 2/1354). آمار موجود نشان‌ مى‌دهد كه‌ در 1358ش‌، از 22 قنات‌ موجود دربخش‌ اشكذر همگى‌ خشك‌ بوده‌اند، در عوض‌ در همان‌ سال‌ از 37 چاه‌ عميق‌ و 29 چاه‌ نيمه‌عميق‌ در اين‌ نواحى‌ بهره‌برداري‌ مى‌شده‌ است‌ ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، «4»/99). خشك‌ شدن‌ قناتها، خود عاملى‌ براي‌ مهاجرت‌ روستاييان‌ به‌ شهرها بوده‌ است‌. اين‌ مهاجران‌ اغلب‌ در شهرهاي‌ قم‌، تهران‌، سبزوار و مشهد سكنى‌ گزيده‌اند. عده‌اي‌ نيز در جست‌ و جوي‌ كار به‌ كشورهاي‌ حاشية خليج‌فارس‌ رفته‌اند ( جغرافيا، 2/1355).
در اشكذر از ديرباز براي‌ اندازه‌گيري‌ آب‌ از واحدي‌ محلى‌ به‌ نام‌ جرّه‌ يا جرعه‌ - معادل‌ 12 دقيقه‌ آب‌ - و براي‌ اندازه‌گيري‌ زمين‌ از مقياسى‌ به‌نام‌ قفيز - تقريباً 000 ،1م 2 - استفاده‌ مى‌شده‌ است‌ (افشار، 32، 64، 65، 74؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا). فرآورده‌هاي‌ كشاورزي‌ اشكذر به‌طور عمده‌ عبارتند از گندم‌ و جو، نباتات‌ علوفه‌اي‌، دانه‌هاي‌ روغنى‌، حبوبات‌ و پياز كه‌ در كنار آنها نباتات‌ جاليزي‌، انار، پسته‌، گوجه‌فرنگى‌ و سيب‌ درختى‌ نيز به‌ عمل‌ مى‌آيد ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، «2»/99-«3»/99) و اخيراً به‌ علت‌ مساعد بودن‌ زمين‌، توليد پسته‌ رو به‌ افزايش‌ گذاشته‌ است‌. چرخاب‌ يكى‌ از نواحى‌ مساعد كشاورزي‌ بخش‌ اشكذر به‌شمار مى‌آيد كه‌ به‌سبب‌ برخورداري‌ از آب‌ فراوان‌ و خاك‌ حاصل‌خيز در توليد محصولات‌ كشاورزي‌ و جاليزي‌ اهميت‌ دارد. به‌طور كلى‌ برخى‌ از فرآورده‌هاي‌ كشاورزي‌ بخش‌ اشكذر به‌ نواحى‌ ديگر استان‌ و نيز ساير استانها صادر مى‌شود ( جغرافيا، 2/1354). در سالهاي‌ اخير، دولت‌ براي‌ تثبيت‌ شنهاي‌ روان‌ در اين‌ منطقه‌ اقدام‌ به‌ كشت‌ نهالهاي‌ ويژة نواحى‌ كويري‌ مانند تاغ‌ و گز و اسكنبيل‌ كرده‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 5) و اين‌ خود افزون‌ بر جلوگيري‌ از فرسايش‌ بادي‌ و محافظت‌ از روستاها، در مساعد نمودن‌ نسبى‌ آب‌ و هواي‌ منطقه‌ مؤثر بوده‌ است‌.
پرورش‌ دام‌ و طيور در كنار زراعت‌ از ديگر فعاليتهاي‌ اقتصادي‌ مردم‌ اين‌ نواحى‌ است‌.
ويژگيهاي‌ طبيعى‌ اين‌ بخش‌ نيز سبب‌ توسعة صنايع‌دستى‌، به‌ويژه‌ قالى‌بافى‌ به‌ عنوان‌ كمك‌ درآمد خانوارهاي‌ ساكن‌ دهستان‌ رستاق‌ است‌، به‌ گونه‌اي‌ كه‌ كارگاههاي‌ نساجى‌ قديمى‌ (شَعْربافى‌) به‌تدريج‌ به‌ كارگاههاي‌ صنعتى‌ بدل‌ شده‌ است‌. هم‌اكنون‌، از كارگاههاي‌ متعدد قالى‌بافى‌،گليم‌بافى‌،ريسندگى‌و بافندگى‌الياف‌و توليدپارچه‌بهره‌برداري‌ مى‌شود. علاوه‌ بر صنايع‌ نساجى‌، كارگاههاي‌ رنگ‌سازي‌، فيلترسازي‌، اتاق‌ و تانكرسازي‌، موزائيك‌سازي‌، آجر پزي‌، سنگ‌بري‌، مواد پلاستيكى‌ و كفش‌دوزي‌ نيز در اين‌ بخش‌ فعاليت‌ دارند. از ديگر توليدات‌ مهم‌ اشكذر، آجر است‌ كه‌ در كارخانه‌اي‌ واقع‌ در سرچشمه‌ توليد مى‌شود؛ همچنين‌ از معدن‌ سنگ‌ گچ‌ واقع‌ در نزديكى‌ روستاي‌ عصرآباد به‌ نحو مطلوبى‌ بهره‌برداري‌ مى‌شود ( جغرافيا، 2/1355-1356).
ويژگيهاي‌ فرهنگى‌: مجموعه‌اي‌ از شرايط طبيعى‌، اقتصادي‌ و فرهنگى‌ موجب‌ علاقه‌مندي‌ ساكنان‌ اشكذر به‌ تحصيل‌ علم‌ بوده‌ است‌؛ به‌گونه‌اي‌ كه‌ هم‌اكنون‌ 75 دبستان‌، 27 مدرسة راهنمايى‌، 10 دبيرستان‌ و يك‌ مدرسة فنى‌ و حرفه‌اي‌ در آنجا وجود دارد. عده‌اي‌ نيز براي‌ فراگيري‌ علوم‌ اسلامى‌ راهى‌ مدارس‌ علوم‌ دينى‌ ديگر نواحى‌ به‌ويژه‌ شهر قم‌ مى‌شوند ( آمارنامه‌، 67 - 68؛ جغرافيا، همانجا).
ساكنان‌ اشكذر، به‌طور عمده‌ مسلمان‌ و شيعه‌ هستند و تنها نزديك‌ به‌ 1% زرتشتى‌ در اين‌ بخش‌ به‌سر مى‌برند كه‌ مركز آنها روستاي‌ الله‌آباد است‌ (همان‌، 2/1354). علاوه‌ بر اماكن‌ متعدد مذهبى‌ مسلمانان‌، يك‌ آتشكده‌ به‌نام‌ «درب‌ مهر»، متعلق‌ به‌ زرتشتيان‌، در روستاي‌ الله‌آباد داير است‌ ( فرهنگ‌ روستايى‌، 274؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 7).
بخش‌ اشكذر داراي‌ آثار تاريخى‌ متعددي‌ است‌ كه‌ برخى‌ از آنها از اين‌ قرارند: گنبد تاج‌ در روستاي‌ ابراهيم‌آباد، مسجد جامع‌ مربوط به‌ دورة صفوي‌، قلعه‌ و خندقى‌ در روستاي‌ عزآباد، خانقاه‌ و آرامگاه‌ سلطان‌ محمودشاه‌، مسجد جامعى‌ از سدة 8ق‌ و امامزاده‌ سيدحسين‌ در روستاي‌ بندرآباد، مسجد ريگ‌ يا شيخ‌ كبير از سدة 9ق‌، ويرانه‌هاي‌ شهر كهنه‌ در مجو مرد، قلعة زارچ‌ از دورة آل‌ مظفر، شبكة چوبى‌ مسجد جامع‌ در زارچ‌ و دخمة زرتشتيان‌ در نزديكى‌ روستاي‌ الله‌آباد. ساختمان‌ اخير، خشتى‌ و به‌ شكل‌ برج‌ است‌ و زرتشتيان‌ به‌ آن‌ دادگاه‌ مى‌گويند و درگذشته‌ مردگانشان‌ را در آنجا دفن‌ مى‌كرده‌اند. ساكنان‌ اشكذر به‌ زبان‌ فارسى‌ سخن‌ مى‌گويند (همان‌، 5 -7).
شهر اشكذر: اين‌ شهر مركز بخش‌ اشكذر در 22 كيلومتري‌ شمال‌ يزد و در 8 كيلومتري‌ باختر جادة يزداردكان‌ واقع‌ شده‌ است‌. طول‌ جغرافيايى‌ آن‌ 54 و 13 و عرض‌ جغرافيايى‌ آن‌ 32 و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دريا 175 ،1متر است‌ (همان‌، 6؛ نقشة راهنما).
برخى‌ منابع‌ تاريخى‌ يزد، زمان‌ برپايى‌ اشكذر را به‌ دورة ملوك‌ الطوايف‌ِ پارتى‌ و به‌ اشك‌، پسر زال‌ نسبت‌ داده‌اند (كاتب‌، 41). بعيد نيست‌ كه‌ اين‌ نسبت‌ به‌ سبب‌ شباهت‌ اسمى‌ بوده‌ باشد (مشكور، 504). ولى‌ به‌طور قطع‌، اشكذر در دورة اسلامى‌ در ابتداي‌ سدة 8ق‌ وجود داشته‌ است‌، چه‌ بناهايى‌ متعدد مربوط به‌ آن‌ دوره‌ در اين‌ شهر برپا بوده‌ است‌. نخستين‌ آنها خانقاهى‌ بوده‌ كه‌ شيخى‌ صاحب‌ كرامت‌، به‌نام‌ شيخ‌ تقى‌الدين‌ دادا آن‌ را ساخته‌ بوده‌ است‌. ديگري‌ خانقاهى‌ است‌ منسوب‌ به‌ امير ركن‌الدين‌ محمد قاضى‌ (د 732ق‌) از اعيان‌ يزد. در اين‌ مكانها نيازمندان‌ اطعام‌ مى‌شده‌اند. بسياري‌ از املاك‌ و قناتهاي‌ اشكذر نيز به‌صورت‌ وقف‌ اداره‌ مى‌شده‌، و عايدات‌ حاصل‌ از آنها به‌ مصرف‌ درماندگان‌ و نيازمندان‌ مى‌رسيده‌ است‌ (جعفري‌، 109، 110، 137؛ افشار، 64، 74).
اشكذر در اواسط نيمة نخست‌ سدة حاضر قصبة مركز بخش‌ اشكذرِ شهرستان‌ يزد به‌شمار مى‌آمده‌، و 943 ،2نفر جمعيت‌ داشته‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 10/15). در نخستين‌ سرشماري‌ عمومى‌ جمعيت‌ كشور در 1335ش‌، جمعيت‌ شهر اشكذر 220 ،2برآورد شده‌ است‌ ( گزارش‌...، 1). سرشماريهاي‌ مربوط به‌ سالهاي‌ 1355 و 1365ش‌ جمعيت‌ شهر را به‌ ترتيب‌ 177 ،6و 637 ،9نفر گزارش‌ كرده‌اند و آخرين‌ سرشماري‌ جمعيت‌ در 1370ش‌، گوياي‌ جمعيتى‌ معادل‌ با 558 ،10نفر ( 236 ،2خانوار) در شهر اشكذر است‌ ( آمارنامه‌، 35). بدين‌سان‌ درصد رشد جمعيت‌ بين‌ سالهاي‌ 1355 تا 1365ش‌، 1/5% و بين‌ سالهاي‌ 1365 تا 1370ش‌ 9/2% بوده‌ است‌. جمعيت‌ فعلى‌ شهر در مساحتى‌ بالغ‌ بر 1/18 كم 2 به‌ سر مى‌برند (همان‌، 17). آمار موجود نشان‌ مى‌دهد كه‌ در ميان‌ افراد 6 ساله‌ و بالاتر ساكن‌ در اشكذر 4/67% با سواد بوده‌اند كه‌ اين‌ نسبت‌ در بين‌ مردان‌ 6/74% و در بين‌ زنان‌ 3/59% بوده‌ است‌.
ساكنان‌ شهر در گروههاي‌ عمدة زير داراي‌ فعاليت‌ اقتصادي‌ هستند: 8/17% در كشاورزي‌ و دامپروري‌ و 9/23% در صنعت‌، 8/23% در ساختمان‌ و بقيه‌ در ساير گروههاي‌ عمده‌ اشتغال‌ داشته‌اند ( سرشماري‌،18). در كنار فعاليتهاي‌ عمدة اقتصادي‌، صنايع‌دستى‌ از قبيل‌ فرش‌بافى‌، زيلو بافى‌، پارچه‌بافى‌ و يك‌ كارخانة جوراب‌بافى‌ در اين‌ شهر داير است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 6 -7).
براساس‌ آخرين‌ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ شهرستان‌ يزد از خانوارهاي‌ معمولى‌ ساكن‌ اين‌ شهر، 6/97% از برق‌ و 7/96% از آب‌ لوله‌كشى‌ و 7% از تلفن‌ در محل‌ سكونت‌ خود استفاده‌ مى‌كنند. آب‌ آشاميدنى‌ 8/97% از خانوارهاي‌ شهر از مخزن‌ عمومى‌ تأمين‌ مى‌شود. سوخت‌ عمدة مصرفى‌ براي‌ پخت‌ و پز در 8/88% از خانوارهاي‌ معمولى‌ ساكن‌، گاز و در 3/7% نفت‌ سفيد بوده‌ است‌. سوخت‌ عمدة مصرفى‌ براي‌ ايجاد گرما در محل‌ زندگى‌ 5/95% از خانوارها نيز نفت‌ سفيد بوده‌ است‌ ( سرشماري‌، 19).
آثار كهن‌ برجاي‌ مانده‌ در اشكذر از اين‌ قرار است‌: يك‌ آسياب‌ كهن‌ كه‌ سقف‌ آن‌ گنبدي‌ شكل‌ است‌ و براي‌ ساخت‌ آن‌ از آجر استفاده‌ شده‌، و سقف‌بندي‌ و آجركاري‌ و نقشهاي‌هندسى‌ آن‌درخور توجه‌است‌؛ مسجد جامع‌ اشكذر كه‌ مربوط به‌ سدة 9ق‌ است‌؛ ويرانه‌هاي‌ اسفنجرد و يك‌ قلعة كهن‌ كه‌ گفته‌ مى‌شود قدمت‌ آن‌ به‌ هزار سال‌ پيش‌ مى‌رسد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 7).
مآخذ: آمارنامة استان‌ يزد (1372ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ يزد، تهران‌، 1373ش‌؛ افشار، ايرج‌، «كتابچة موقوفات‌ يزد»، فرهنگ‌ ايران‌ زمين‌، تهران‌، 1341ش‌، ج‌ 10؛ جعفري‌، جعفر، تاريخ‌ يزد، به‌كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1343ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ سالنامة آماري‌ هواشناسى‌ (1357- 1358ش‌)، سازمان‌ هواشناسى‌ كشور، تهران‌، 1364ش‌؛ همان‌ (1358-1359ش‌)، 1365ش‌؛ همان‌ (1359-1360ش‌)، 1365ش‌؛ همان‌ (1360-1361ش‌)، 1366ش‌؛ همان‌ (1361-1362ش‌)، 1367ش‌؛ همان‌ (1362-1363ش‌)، 1368ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ يزد، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌ دهات‌ و مزارع‌، شهرستان‌ يزد، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1360ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور، ادارة جغرافيايى‌ ارتش‌، تهران‌، 1360ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1332ش‌؛ فرهنگ‌ روستايى‌ (1365ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ كاتب‌، احمد، تاريخ‌ جديد يزد، به‌كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1357ش‌؛ گزارش‌ مشروح‌ حوزة سرشماري‌ يزد، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1338ش‌؛ مشكور، محمدجواد، جغرافياي‌ تاريخى‌ ايران‌ باستان‌، تهران‌، 1371ش‌؛ نقشة راهنماي‌ كشور جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، تهران‌، گيتاشناسى‌، شم 165 . مژگان‌ نظامى‌
(ب‌)
ن‌ * 1 * ب‌
ن‌ * 2 * ب‌