اَشْرَفى‌ِ سَمَرْقَنْدي‌ (يا اشرف‌ سمرقندي‌)، معين‌الدين‌، شاعر سدة 6ق‌/12م‌. چون‌ سيدحسن‌ غزنوي‌، از شعراي‌ پيش‌ از او اشرف‌ تخلص‌ مى‌كرد، معين‌الدين‌ به‌ اشرف‌ ثانى‌ شهرت‌ يافت‌، اما در اشعار خويش‌ اشرفى‌ تخلص‌ مى‌كرد (آذر، 347؛ هدايت‌، رياض‌ العارفين‌، 281). صاحب‌ تذكرة روز روشن‌ او را از اخلاف‌ سيدحسن‌ غزنوي‌ دانسته‌ است‌ (نك: صبا، 53). وي‌ در سمرقند زاده‌ شد (آذر، همانجا؛ كوپاموي‌، 26).
از زندگى‌ اشرفى‌ آگاهى‌ اندكى‌ در دست‌ است‌. گويند چندي‌ به‌ «انتظام‌ امور شرعيه‌» پرداخت‌ و چنان‌ به‌ عدالت‌ رفتار كرد كه‌ تا مدتها حكام‌ و سلاطين‌ پس‌ از وي‌ از قانون‌ او پيروي‌ مى‌كردند (آذر، همانجا؛ زنوزي‌، 792؛ آفتاب‌ راي‌، 1/59). در زمان‌ يبغو ملكشاه‌ چندي‌ به‌ هرات‌ آمد(آذر،آفتاب‌راي‌،همانجاها).عوفى‌در ستايش‌از محمدخوارزمشاه‌ از وي‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (1/391). همو، اشرفى‌ را در 597ق‌/1201م‌ در بخارا ديده‌، و شعري‌ از او شنيده‌ بوده‌ است‌ (همانجا)، از اين‌ رو تاريخهاي‌ 515، 559، 590 و 595ق‌ كه‌ براي‌ درگذشت‌ وي‌ داده‌ شده‌ (صبا، كوپاموي‌، آذر، همانجاها؛ هدايت‌، مجمع‌ الفصحا، 1/265) درست‌ نمى‌نمايد.
عوفى‌ وي‌ را در بديهه‌گويى‌ و لطيفه‌ پردازي‌ چيره‌ دست‌ دانسته‌ است‌ (1/390). در سروده‌هاي‌ وي‌ گاه‌ اشارات‌ نجومى‌ نيز ديده‌ مى‌شود (نك: رازي‌، 3/364). غالب‌ تذكره‌ها برخى‌ از ابيات‌ نغز او را آورده‌اند (نك: عوفى‌، 1/390-392؛ آذر، زنوزي‌، هدايت‌، همانجاها؛ رازي‌، 3/362- 368). به‌ گفتة ميرزاي‌ سنگلاخ‌، ميرزا محمد شفيعا ديوان‌ اشرفى‌ را استنساخ‌ كرده‌ بود (ص‌ 130)، و نفيسى‌ گويد كه‌ ديوان‌ وي‌ شامل‌ دو هزار بيت‌ در دست‌ است‌ (1/87). نسخة خطى‌ گزيدة ديوان‌ او در كتابخانة گنج‌ بخش‌ اسلام‌ آباد به‌ شمارة 687 ،12موجود است‌ (ملك‌ تيموري‌، 178).
مآخذ: آذربيگدلى‌، لطفعلى‌، آتشكده‌، بمبئى‌، 1277ق‌؛ آفتاب‌ راي‌ لكهنوي‌، رياض‌ العارفين‌، به‌ كوشش‌ حسام‌ الدين‌ راشدي‌، تهران‌، 1396ق‌/1977م‌؛ رازي‌، امين‌ احمد، هفت‌ اقليم‌ به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌، 1340ش‌؛ زنوزي‌، محمد حسن‌، رياض‌ الجنة، نسخة خطى‌ كتابخانة ملى‌ تبريز، شم 3578؛ صبا، محمد مظفر حسين‌، تذكرة روز روشن‌، به‌ كوشش‌ محمد حسين‌ ركن‌ زادة آدميت‌، تهران‌، 1343ش‌؛ عوفى‌، محمد، لباب‌ الالباب‌، به‌ كوشش‌ ادوارد براون‌، ليدن‌، 1906م‌؛ كوپاموي‌، محمد قدرت‌ الله‌، نتايج‌ الافكار، بمبئى‌، 1336ش‌؛ ملك‌ تيموري‌، داوود، «اشرفى‌ سمرقندي‌ سرايندة [قرن‌] ششم‌ هجري‌»، دانش‌، اسلام‌ آباد، 1366ش‌، شم 12؛ ميرزاي‌ سنگلاخ‌، امتحان‌ الفضلا، تبريز، 1291ق‌؛ نفيسى‌، سعيد، تاريخ‌ نظم‌ و نثر در ايران‌ و در زبان‌ فارسى‌، تهران‌، 1344ش‌؛ هدايت‌، رضاقلى‌، رياض‌ العارفين‌، تهران‌، 1316ش‌؛ همو، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1336ش‌. كيانوش‌ صديق‌ (ز) 9/3/75 (ز) ن‌ 1- 4/9/75 (ز) ن‌ 2- 10/9/75