responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 9  صفحه : 3548
اشرف‌ جهانگير
جلد: 9
     
شماره مقاله:3548

 

اَشْرَف‌ِ جَهانْگير، فرزند ابراهيم‌ سمنانى‌، از عرفاي‌ ايرانى‌ تبار شبه‌ قاره‌. وي‌ در ميان‌ سالهاي‌ 709-712ق‌/1309-1312م‌ در سمنان‌ متولد شد (وحيد اشرف‌، 28). پدرش‌ ابراهيم‌ حكومت‌ سمنان‌ را داشت‌ و مادرش‌ خديجه‌ بيگم‌ از اولاد خواجه‌ احمد يسوي‌ بود (يمنى‌، 1/387، 2/90). او در 7 سالگى‌ قرآن‌ را با 7 قرائت‌ حفظ كرد و تا 14 سالگى‌ به‌ تحصيل‌ علوم‌ متعارف‌ زمان‌ خود پرداخت‌ و در 15 سالگى‌ پس‌ از درگذشت‌پدرش‌ به‌جاي‌او به‌امارت‌سمنان‌نشست‌ (همو، 2/90 -91).

اشرف‌ در ايام‌ حكومت‌ به‌ سير و سلوك‌ در عوالم‌ معنوي‌ و مطالعة كتابهاي‌ عرفانى‌ رغبت‌ نشان‌ مى‌داد و با مشايخ‌ صوفيه‌ نشست‌ و برخاست‌ و مصاحبت‌ داشت‌ (همو، 2/92). او 10 سال‌ حكومت‌ كرد، ولى‌ در 25 سالگى‌ در پى‌ رؤيايى‌ به‌ سوي‌ زندگانى‌ صوفيانه‌ و سير و سلوك‌ كشيده‌ شد و حكومت‌ را به‌ برادر خود سلطان‌ محمد واگذاشت‌ و رهسپار هندوستان‌ شد. شيخ‌ علاءالدولة سمنانى‌ كه‌ از نزديكان‌ او بود، تا چند منزل‌ وي‌ را همراهى‌ كرد (همو، 1/87، 2/92 -93). اشرف‌ از راه‌ بخارا و سمرقند به‌ شهر اوچ‌ رفت‌ و در آنجا به‌ خدمت‌ جلال‌الدين‌ حسين‌ بخاري‌ معروف‌ به‌ مخدوم‌ جهانيان‌ جهانگشت‌ (د 785ق‌/1383م‌) رسيد. جلال‌الدين‌ با نيكى‌ و محبت‌ از او استقبال‌ كرد (همو، 2/94). اشرف‌ از آنجا راهى‌ پندوه‌، از شهرهاي‌ بنگال‌، شد و به‌ خدمت‌ علاءالدين‌ عمر بن‌ اسعد بنگالى‌ (د 800ق‌/1398م‌) رسيد و دست‌ ارادت‌ به‌ او داد. وي‌ 12 سال‌ در خدمت‌ علاءالدين‌ طى‌ طريق‌ سلوك‌ كرد و از او لقب‌ «جهانگير» گرفت‌ (همو، 2/94 - 99؛ غلام‌ سرور، 1/372-373). علاءالدين‌، اشرف‌ را مأمور ارشاد در جونپور كرد. او از بنگال‌ بدان‌ ناحيه‌ رفت‌ و پس‌ از چندي‌ كه‌ در ظفرآباد ماند، محلى‌ به‌ نام‌ بهدوند را كه‌ امروزه‌ رسول‌پور كچهوچهه‌ ناميده‌ مى‌شود، براي‌ اقامت‌ برگزيد (يمنى‌، 2/100-101، 106؛ وحيداشرف‌، 78).

اشرف‌ جهانگير پس‌ از مدتى‌ باز به‌ سير و سفر پرداخت‌ و 30 سال‌ در هندوستان‌ و سرزمينهاي‌ همجوار مسافرت‌ كرد (يمنى‌، 1/289). سبب‌ سفرهاي‌ بسيار او شايد اين‌ باشد كه‌ در نظر او «كسى‌ كه‌ مشايخ‌ بسيار را ديده‌ باشد، فضل‌ دارد بر كسى‌ كه‌ مشايخ‌ اندك‌ را ديده‌ است‌» (نك: همو، 2/22) و نيز گفته‌ است‌ كه‌ «اين‌ فقير را از 114 مشايخ‌ نعمت‌ رسيده‌ است‌ و به‌ هر كسى‌ از اين‌ طايفه‌ كه‌ نزديك‌ و دور شنيده‌، صحبت‌ ورزيده‌، و از بصر و بصيرت‌ لقاي‌ ايشان‌ ديده‌...» (نك: همو، 1/327). وي‌ به‌ شهرهاي‌ ماوراءالنهر، فارس‌، عراق‌، روم‌، شام‌، فلسطين‌ و تركستان‌ سفر كرد و با مشايخى‌ چون‌ امام‌ عبدالله‌ يافعى‌، شيخ‌ قثم‌، خليل‌ اتا، بهاءالدين‌ نقشبند، سيدعلى‌ همدانى‌، كبيرالدين‌ فرزند فخرالدين‌ عراقى‌، پسر سلطان‌ ولد ملاقات‌ كرد. گزارش‌ اين‌ ديدارها در لطائف‌ اشرفى‌ (همو، 1/20، 54، 109، 303، 2/26، 31) آمده‌ است‌. بنابر روايتى‌ هنگامى‌ كه‌ اشرف‌ جهانگير به‌ شيراز رسيد، با حافظ نيز ملاقات‌ كرد و مدتى‌ با او مصاحبت‌ داشت‌ (همو، 1/81). اشرف‌ جهانگير با آنكه‌ از مشايخ‌ طريقتهاي‌ متعدد بهره‌هاي‌ معنوي‌ برده‌ بود، خود را پروردة طريقة چشتيه‌ مى‌دانست‌ (همو، 1/354).

يمنى‌ تاريخ‌ وفات‌ اشرف‌ جهانگير را 28 محرم‌ 798ق‌/10 نوامبر 1395م‌ ذكر كرده‌ است‌ (2/407، 410)، اما با توجه‌ به‌ اينكه‌ جانشين‌ وي‌ عبدالرزاق‌ نورالعين‌ 40 سال‌ خلافت‌ داشت‌ و در 848ق‌/1444م‌ درگذشت‌ (همو، 2/413-414)، تاريخ‌ وفات‌ وي‌ بايد در حدود سال‌ 808ق‌/1405م‌ بوده‌ باشد؛ چنانكه‌ برخى‌ منابع‌ ديگر نيز وفات‌ او را در 27 يا 28 محرم‌ 808 ضبط كرده‌اند (نك: چشتى‌، 1059؛ غلام‌ سرور، 1/377)؛ اما وحيداشرف‌ درگذشت‌او را در ميان‌سالهاي‌ 829 -832ق‌/ 1426- 1429م‌ مى‌داند (ص‌ 28). اشرف‌ جهانگير در همان‌ قرية كچهوچهه‌ به‌خاك‌ سپرده‌شد و مرقداو زيارتگاه‌مردم‌است‌ (عبدالحق‌، 172؛ چشتى‌، 1060؛ غلام‌ سرور، همانجا). از خلفاي‌ جهانگير، شمس‌الدين‌ اودهى‌، كبير عباسى‌ و عثمان‌بن‌ خضر را نام‌ برده‌اند (يمنى‌، 1/398-412)، اما مهم‌ترين‌ ايشان‌ عبدالرزاق‌ نورالعين‌ بغدادي‌ است‌ كه‌ جانشين‌ او شد (فخرالدين‌، 2/413).

آثار: سيد عبدالرزاق‌ نورالعين‌ با بيانى‌ مبالغه‌ آميز مى‌نويسد كه‌ «آن‌ مقدار تصنيفات‌ عجايب‌ و تأليفات‌ غرايب‌ از حضرت‌ قدوة الكبري‌ سر بر زده‌، معلوم‌ نيست‌ كه‌ در عرصة روزگار از هيچ‌ عالمى‌... صادر شده‌ باشد» (نك: وحيد اشرف‌، 207). نام‌ 30 اثر او در دست‌ است‌ (همو، 207- 209) كه‌ از آن‌ ميان‌ فقط مجموعة مكاتبات‌ و چند رساله‌ محفوظ مانده‌ است‌. چنانكه‌ از لطائف‌ اشرفى‌ بر مى‌آيد (نك: يمنى‌، 1/17، 106، 213)، سيد اشرف‌ چند اثر مستقل‌ داشته‌ كه‌ از جملة آنهاست‌: رساله‌هاي‌ بشارت‌ الاخوان‌، ارشاد الاخوان‌، فوائد الاشرف‌، اشرف‌ الفوائد، رساله‌ در بحث‌ وحدت‌ وجود، و رسالة غوثيه‌. در پايان‌ لطائف‌، رساله‌هاي‌ «حجة الذاكرين‌» (نك: همو، 2/425 به‌ بعد)، معروف‌ به‌ «نصيحت‌ نامه‌»، «بشارت‌ المريدين‌» و نيز «رسالة قبريه‌» درج‌ شده‌ است‌ (منزوي‌، 3/1834).

افزون‌ بر آنچه‌ ذكر شد، بايد از دو رسالة اصطلاحات‌ او نيز سخن‌ گفت‌. اشرف‌ مى‌گويد كه‌ در صالحية دمشق‌ به‌ خدمت‌ كبيرالدين‌ پسر فخرالدين‌ عراقى‌ رسيده‌، و شروحى‌ را كه‌ او در تفسير مثنوي‌ از اصطلاحات‌ صوفيه‌ بيان‌ كرده‌ بوده‌، جمع‌ آوري‌ كرده‌ است‌. اين‌ مجموعه‌ با عنوان‌ «اصطلاح‌ نامة مختصر تصوف‌»، در لطائف‌ اشرفى‌ مندرج‌ است‌ (نك: يمنى‌، 2/31-37). علاوه‌ بر اين‌، مجموعة اصطلاحات‌ ديگري‌ نيز در لطائف‌ (همو، 1/213-252) درج‌ شده‌ است‌ كه‌ به‌ گفتة يمنى‌، عبدالرزاق‌ كاشانى‌ آنها را از ابن‌عربى‌ شنيده‌، و اشرف‌ از او گرفته‌، و بر يمنى‌ املا كرده‌ است‌. شرح‌ برخى‌ از اصطلاحات‌ اين‌ مجموعه‌ منطبق‌ است‌ با آنچه‌ در اصطلاحات‌ الصوفية منسوب‌ به‌ ابن‌ عربى‌(قاهره‌، عالم‌الفكر) ديده‌مى‌شود، اما اين‌شرح‌كلاًبا اصطلاحات‌ الصوفية عبدالرزاق‌ كاشانى‌ مطابقت‌ بيشتري‌ دارد.

بجز اين‌ آثار دو كتاب‌ ديگر نيز به‌ اشرف‌ جهانگير مربوط است‌، يكى‌ لطائف‌ اشرفى‌ كه‌ سخنان‌ وي‌ و شرح‌ احوال‌، مقامات‌ و كرامات‌ اوست‌، به‌ جمع‌آوري‌ يكى‌ از مريدانش‌ به‌ نام‌ نظام‌ الدين‌ غريب‌ يمنى‌ در 787ق‌ (دهلى‌، 1297ق‌) و ديگر مكتوبات‌ اشرفى‌ است‌، مشتمل‌ بر نامه‌هاي‌ اشرف‌ جهانگير به‌ امرا و بزرگان‌ عصر او، گرد آوردة عبدالرزاق‌نورالعين‌حسنى‌حسينى‌سمنانى‌در 869ق‌ (لكهنو،1390ق‌) (منزوي‌، 3/1978- 1979).

اما دربارة اصالت‌ اين‌ دو اثر و به‌ خصوص‌ لطائف‌، گفت‌ و گوهايى‌ در ميان‌ است‌: نخست‌ ركن‌ الدين‌ همايون‌ فرخ‌ آن‌ دو را كاملاً جعلى‌ خوانده‌، و حتى‌ وجود اشرف‌ را منكر شده‌ است‌ (5/3998-4007). وي‌ هر دو كتاب‌ را ساخته‌ و پرداختة عبدالرزاق‌ حسنى‌ حسينى‌ و متعلق‌ به‌ سدة 10ق‌ دانسته‌ است‌. به‌ زعم‌ اين‌ نويسنده‌، وي‌ شخصيتى‌ را كه‌ وجود خارجى‌ نداشته‌ است‌، جعل‌ كرده‌، و خود را جانشين‌ او نموده‌، و چنين‌ آثاري‌ را به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌ تا شأن‌ و مقامى‌ براي‌ خويش‌ تحصيل‌ كند. پرويز ناتل‌ خانلري‌ نيز هر دو كتاب‌ را مجعول‌ خوانده‌ است‌ (ص‌ 551) و محمود عابدي‌ نيز اصالت‌ لطائف‌ اشرفى‌ را رد كرده‌، و آن‌ را ساختة مريدان‌ غير مخلصى‌ دانسته‌ است‌ كه‌ در سدة 10ق‌ مطالبى‌ را سرهم‌ كرده‌، و اين‌ كتاب‌ را فراهم‌ آورده‌اند (ص‌ 33-34). در مقابل‌، نذير احمد در اثبات‌ اصالت‌ لطائف‌ و مكتوبات‌ مقالاتى‌ نوشته‌، و كوشيده‌ است‌ كه‌ اين‌ ترديدها را برطرف‌ كند («اصالت‌...»، 1-23، «گزارش‌...»، 873 -886، «نخستين‌...»، 246- 248).

موارد مشابهت‌، بلكه‌ مطابقت‌ برخى‌ مندرجات‌ لطائف‌ و نفحات‌ الانس‌ جامى‌ و اغلاط و مطالب‌ نادرستى‌ كه‌ دربارة خواجه‌ حافظ در آن‌ كتاب‌ راه‌ يافته‌، اسباب‌ اصلى‌ ترديد در اصالت‌ اين‌ كتاب‌ است‌. شك‌ نيست‌ كه‌ بخش‌ بزرگى‌ از اين‌ كتاب‌ عيناً از نفحات‌ الانس‌ جامى‌ نقل‌ شده‌ است‌ و چون‌ مطالب‌ فراوانى‌ مربوط به‌ دوره‌هاي‌ بعد در آن‌ ديده‌ مى‌شود، شايد بتوان‌ گفت‌ كه‌ اصل‌ كتاب‌ تأليف‌ مختصري‌ بوده‌، و در دوره‌هاي‌ بعد شخص‌ يا اشخاصى‌ ديگر مطالبى‌ بدان‌ ضميمه‌ كرده‌اند.

باتوجه‌ به‌مرقد اشرف‌جهانگير در كچهوچهه‌و زندگى‌افرادمعروفى‌ از خاندان‌ او در نواحى‌ مختلف‌ هند در زمان‌ ما (نك: مقالات‌ نذير احمد)، نمى‌توان‌ در وجود اشرف‌ و سلسلة اشرفيه‌ ترديد كرد و اقوال‌ موجود منسوب‌ بدو را كلاً جعلى‌ خواند.

مآخذ: چشتى‌، عبدالرحمان‌، مرآة الاسرار، ترجمة چشتى‌ صابري‌، لاهور، 1411ق‌؛ عابدي‌، محمود، مقدمه‌ بر نفحات‌ الانس‌ جامى‌، تهران‌، 1370ش‌؛ عبدالحق‌ محدث‌ دهلوي‌، اخبار الاخيار فى‌ اسرار الابرار، ديوبند، 1332ق‌؛ غلام‌ سرور لاهوري‌، خزينة الاصفيا، لكهنو، 1873م‌؛ فخرالدين‌ اشرفى‌ دهلوي‌، «كوايف‌ اشرفى‌»، همراه‌ لطائف‌ اشرفى‌ (نك: هم، يمنى‌)؛ منزوي‌، خطى‌ مشترك‌؛ ناتل‌ خانلري‌، پرويز، ايران‌ نامه‌، 1368ش‌، س‌ 7، شم 3؛ نذير احمد، «اصالت‌ لطائف‌ اشرفى‌ و مكتوب‌ ( مكتوبات‌ ) اشرفى‌ تأليف‌ سيداشرف‌ جهانگير سمنانى‌» (نك: مل ، ايندو ايرانيكا )؛ همو، «گزارش‌ مختصري‌ دربارة شخصيت‌ واقعى‌ جهانگير سمنانى‌ سيداشرف‌»، هشتمين‌ كنگرة مكتوبات‌ تحقيقات‌ ايرانى‌ كرمان‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌، 1358ش‌، دفتر سوم‌، بيست‌ و هفت‌ خطابه‌؛ همو، «نخستين‌ جايزة تاريخى‌ - ادبى‌ براي‌ تعميم‌ زبان‌ فارسى‌»، آينده‌، تهران‌، 1369ش‌، س‌ 16، شم 1-4؛ وحيد اشرف‌، حيات‌ سيداشرف‌ جهانگير سمنانى‌، لكهنو، 1975م‌؛ همايون‌فرخ‌، ركن‌الدين‌، حافظ خراباتى‌، تهران‌، 1352ش‌؛ يمنى‌، نظام‌الدين‌، لطائف‌ اشرفى‌ فى‌ بيان‌ طوائف‌ صوفى‌، دهلى‌، 1297ق‌؛ نيز:

Indo- Iranica, Calcutta, 1979, vol. XXXII, nos. 3-4.

مسعود جلالى‌ مقدم‌ (ز) 7/2/76 (ز) ن‌ 1- 27/3/76 (ز) ن‌ 2- 22/4/76

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 9  صفحه : 3548
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست