اَشْدَق‌، ابواميه‌ عمرو بن‌ سعيد بن‌ عاص‌ اموي‌ (د 70ق‌/689م‌)، از واليان‌ و فرماندهان‌ مشهور دولت‌ اموي‌. به‌ نظر مى‌آيد كه‌ شهرت‌ وي‌ به‌ اشدق‌ ناشى‌ از كجى‌ دهانش‌ بر اثر سكته‌ بوده‌ باشد و به‌ همين‌ سبب‌ او را لطيم‌ الشيطان‌ و لطيم‌الجن‌ (سيلى‌ خوردة شيطان‌ و جن‌) نيز خوانده‌اند (بلاذري‌، 4(1)/441؛ ابن‌ دريد، 79؛ ثعالبى‌، 75)، هرچند فرزندانش‌ مدعى‌ بودند كه‌ اين‌ لقب‌ را معاويه‌ پس‌ از مشاهدة زبان‌آوري‌ پدرشان‌ به‌ او داده‌ است‌ (بلاذري‌، 4(1)/94، 135، 441). پدر اشدق‌، فاتح‌ جرجان‌ و آذربايجان‌ و طبرستان‌، و مدتى‌ والى‌ ارمينيه‌ و مدينه‌ و كوفه‌ بود (خليفه‌، 1/169، 170، 180؛ زبيري‌، 176).
سال‌ تولد اشدق‌ را برخى‌ از مؤلفان‌ 3ق‌ دانسته‌اند (زركلى‌، 5/78؛ بستانى‌، 14/53؛ قس‌: ابن‌ حجر، 3/175، نيز 2/47- 48، 126).
عقد الفريد نخستين‌ منبعى‌ است‌ كه‌ به‌ نقل‌ از ابوعبدالرحمان‌ محمد بن‌ عبدالله‌ عتبى‌ از امارت‌ اشدق‌ بر مكه‌ ياد كرده‌ است‌ (ابن‌ عبدربه‌، 4/218؛ قس‌: بستانى‌، همانجا؛ نيز نك: زامباور، 27، 35، كه‌ ولايت‌ اشدق‌ را بر مكه‌ در 53ق‌ دانسته‌ است‌). اما حضور اشدق‌ در صحنة سياسى‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از رجال‌ برجستة دولت‌ اموي‌ به‌ واپسين‌ سالهاي‌ حكومت‌ معاويه‌ بازمى‌گردد. در 56ق‌/676م‌ هنگامى‌ كه‌ معاويه‌ تصميم‌ گرفت‌ براي‌ يزيد بيعت‌ بگيرد، اشدق‌ به‌ درخواست‌ او خطابه‌اي‌ در ستايش‌ يزيد خواند و مردم‌ را به‌ بيعت‌ با وي‌ برانگيخت‌ (ابن‌ قتيبه‌، 1/95؛ ابن‌ عبدربه‌، 4/217؛ ابن‌ اثير، 3/508).
اشدق‌ به‌ هنگام‌ مرگ‌ معاويه‌ (رجب‌ 60 ق‌) امارت‌ مكه‌ را برعهده‌ داشت‌ و يزيد نيز وي‌ را در اين‌ منصب‌ ابقا كرد (بلاذري‌، 4(1)/299؛ طبري‌، 5/338). چندي‌ بعد نيز او را براي‌ بيعت‌ ستاندن‌ از امام‌ حسين‌ ابن‌ على‌(ع‌) و عبدالله‌ بن‌ زبير، ولايت‌ مدينه‌ داد، اما اشدق‌ نيز مانند واليان‌ پيش‌ از خود نتوانست‌ از آنها بيعت‌ بگيرد (خليفه‌، 1/278، 280؛ بلاذري‌، 4(1)/309؛ طبري‌، 5/340). پس‌ از آنكه‌ امام‌ حسين‌(ع‌) به‌ مكه‌ رفت‌ و از آنجا به‌ دعوت‌ كوفيان‌ قصد كوفه‌ كرد، اشدق‌ به‌ صاحب‌ شرطة مكه‌ دستور داد تا به‌ امام‌ اجازة خروج‌ ندهد. امام‌ حسين‌(ع‌) نيز به‌ مقاومت‌ برخاست‌ و دو طرف‌ با يكديگر درگير شدند؛ اما اشدق‌ كه‌ از عاقبت‌ كار بيمناك‌ شده‌ بود، راه‌ را باز كرد و امام‌ حسين‌(ع‌) به‌ سوي‌ كوفه‌ رفت‌ (دينوري‌، 244؛ ابن‌ اثير، 4/39). به‌ گفتة ابن‌ سعد - در روايتى‌ منحصر به‌ فرد و بدون‌ ذكر نام‌ راوي‌ - پس‌ از واقعة كربلا، يزيد سرِ امام‌ حسين‌(ع‌) را به‌ مدينه‌ نزد اشدق‌ - كه‌ در آن‌ زمان‌ والى‌ آن‌ شهر بود - فرستاد و اشدق‌ نيز آن‌ را در قبرستان‌ بقيع‌ كنار قبر حضرت‌ فاطمه‌(س‌) به‌ خاك‌ سپرد (5/238).
در همان‌ سال‌ يزيد اشدق‌ را مأمور سركوب‌ عبدالله‌ بن‌ زبير كرد. اشدق‌ نيز سپاهى‌ به‌ فرماندهى‌ عمرو بن‌ زبير، برادر عبدالله‌، به‌ مكه‌ گسيل‌ داشت‌ (همانجا؛ زبيري‌، 178؛ بلاذري‌، 4(1)/311)، اما سپاه‌ عمرو تاب‌ نياورد و به‌ سختى‌ شكست‌ خورد و عمرو به‌ اسارت‌ افتاد و در بند برادر درگذشت‌ (زبيري‌، همانجا؛ بلاذري‌، 4(1)/312-313). چون‌ كار عبدالله‌ بن‌ زبير در مكه‌ و مدينه‌ بالا گرفت‌و پس‌ از مرگ‌ يزيد(64ق‌) خود را خليفه‌ خواند، مروان‌ را از مدينه‌ راند و مروان‌ به‌ شام‌ رفت‌ و به‌ خلافت‌ نشست‌ و مردم‌ با وي‌ بيعت‌ كردند. از اين‌ پس‌ اشدق‌ را تا مدتها در كنار مروان‌، يعنى‌ دايى‌ خود مى‌يابيم‌؛ وي‌ در نبرد مرج‌ راهط كه‌ ميان‌ مروان‌ و ضحاك‌ بن‌ قيس‌ درگرفت‌، همراه‌ مروان‌ جنگيد (بلاذري‌، 4(1)/442؛ طبري‌، 5/537). همچنين‌ به‌ عنوان‌ فرمانده‌ سپاه‌ مروان‌ در نزديكى‌ فلسطين‌ با سپاه‌ عبدالله‌ بن‌ زبير به‌ فرماندهى‌ مصعب‌ بن‌ زبير درآويخت‌ و سپاه‌ او را درهم‌ شكست‌(بلاذري‌،همانجا؛طبري‌،5/540)، و خليفه‌ نيز براي‌ جلب‌ وفاداري‌ بيشتر اشدق‌، به‌ وي‌ قول‌ ولايت‌عهدي‌ داد (بلاذري‌، همانجا؛ و به‌ روايتى‌ ولايت‌عهدي‌ عبدالملك‌، نك: زبيري‌، 179). وي‌ همچنين‌ با عامل‌ عبدالله‌ در مصر جنگيد و مصر را گشود و مردم‌ آن‌ ديار با مروان‌ بيعت‌ كردند (بلاذري‌، طبري‌، همانجاها؛ يعقوبى‌، 3/4). در اين‌ زمان‌ مروان‌ كه‌ موقعيت‌ استواري‌ يافته‌ بود و از ناحية عبدالله‌ بن‌ زبير خطري‌ احساس‌ نمى‌كرد، از وفا به‌ وعده‌اي‌ كه‌ داده‌ بود، سرباز زد و چون‌ به‌ دمشق‌ بازگشت‌ براي‌ جانشينى‌ پسرانش‌ عبدالملك‌ و عبدالعزيز از مردم‌ بيعت‌ گرفت‌ (بلاذري‌، همانجا)، و اشدق‌ را به‌ امارت‌ دمشق‌ گمارد (بلعمى‌، 773). چون‌ عبدالملك‌ خلافت‌ يافت‌ (66 ق‌)، اشدق‌ به‌ مخالفت‌ با وي‌ برخاست‌، ولى‌ بزرگان‌ شام‌ و بنى‌اميه‌ براي‌ جلوگيري‌ از آشوب‌، بين‌ آن‌ دو آشتى‌ برقرار كردند (دينوري‌، 286).
در 70ق‌ كه‌ عبدالملك‌ براي‌ سركوب‌ مصعب‌ بن‌ زبير رهسپار عراق‌ شد، اشدق‌ فرصت‌ را مساعد يافت‌ و خود را خليفه‌ خواند و مردم‌ به‌ اطاعتش‌ گردن‌ نهادند. چون‌ خبر به‌ عبدالملك‌ رسيد، به‌ دمشق‌ بازگشت‌، ولى‌ اشدق‌ اجازة ورود به‌ وي‌ نداد. سرانجام‌، بر اثر وساطت‌ بزرگان‌ اموي‌، اشدق‌ با شرايطى‌ از جمله‌ تضمين‌ امان‌ و انتصاب‌ به‌ ولايت‌عهدي‌ دروازه‌هاي‌ شهر را گشود و با عبدالملك‌ بيعت‌ كرد. اما عبدالملك‌ سرانجام‌ با حيله‌ بر او دست‌ يافت‌ و به‌ قتلش‌ رسانيد (70 ق‌) (سدوسى‌، 35؛ ابن‌ سعد، زبيري‌، همانجاها؛ خليفه‌، 1/337؛ بلاذري‌، 4(1)/443-444).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ دريد، محمد، الاشتقاق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، مصر، 1378ق‌/1958م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفريد، به‌كوشش‌ عبدالمجيد ترحينى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1983م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، عيون‌ الاخبار، بيروت‌، 1343ق‌/1925م‌؛ بستانى‌؛ بلاذري‌، انساب‌ الاشراف‌، به‌كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1400ق‌/1979م‌؛ بلعمى‌، محمد، تاريخ‌نامة طبري‌، به‌كوشش‌ محمد روشن‌، تهران‌، 1366ش‌؛ ثعالبى‌، عبدالملك‌، ثمار القلوب‌، به‌كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1985م‌؛ خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1967م‌؛ دينوري‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1960م‌؛ زامباور، نسب‌ نامة خلفا، ترجمة محمدجواد مشكور، تهران‌، 1356ش‌؛ زبيري‌، مصعب‌، نسب‌ قريش‌، به‌كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1953م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سدوسى‌، مؤرج‌، حذف‌ من‌ نسب‌ قريش‌، به‌كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، بيروت‌، 1396ق‌/ 1976م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ يعقوبى‌، تاريخ‌، نجف‌، 1358ق‌.
مينو اخوان‌فرد