اِشْتِهارْد، بخش‌ و شهري‌ از توابع‌ شهرستان‌ كرج‌ واقع‌ در استان‌ تهران‌. نام‌ اشتهارد در اغلب‌ منابع‌ به‌ همين‌ صورت‌ آمده‌ است‌؛ نادر ميرزا (ص‌ 115) آن‌ را اشتهار آورده‌ است‌ (نيز نك: ملامحمدي‌، 43-44، 46).
بخش‌ اشتهارد: اين‌ بخش‌ از شمال‌ به‌ ساوجبلاغ‌، از جنوب‌ به‌ بخش‌ زرند از توابع‌ شهرستان‌ ساوه‌، از خاور به‌ شهريار و بخش‌ مركزي‌ كرج‌، و از باختر به‌ بويين‌ زهرا محدود مى‌شود ( فرهنگ‌ آباديها، 1367ش‌، شصت‌ و دو؛ سازمان‌ تقسيمات‌...، 16).
كوه‌ حلقه‌ در شمال‌ شرقى‌ با معادن‌ نمك‌ و گچ‌، و كوههاي‌ جارو و قراگونى‌ در جنوب‌ اشتهارد از ارتفاعات‌ مهم‌ اين‌ ناحيه‌ به‌ شمار مى‌روند ( جغرافيا...، 1/508؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها...، 22). روخانة شور (ابهر رود) كه‌ در شمال‌ اشتهارد از غرب‌ به‌ شرق‌ جريان‌ دارد، تنها رودخانة اين‌ ناحيه‌ است‌. اين‌ رودخانه‌ از كوههاي‌ جنوب‌ غربى‌ آوج‌ سرچشمه‌ مى‌گيرد و پس‌ از مشروب‌ كردن‌ دشتهاي‌ ابهر، قزوين‌، شمال‌ بخش‌ اشتهارد و جنوب‌ ساوجبلاغ‌ به‌ رودخانة كرج‌ مى‌پيوندد. درخت‌ گز، سيب‌، انجير و رستنيهايى‌ چون‌ خاكشير و زيرة كوهى‌ پوشش‌ گياهى‌ آنجا را تشكيل‌ مى‌دهند. در اين‌ بخش‌ جانورانى‌ وحشى‌ مانند گرگ‌، روباه‌، شغال‌ و خرگوش‌ يافت‌ مى‌شود (همان‌، 22-23). آب‌ و هواي‌ اين‌ ناحيه‌ نيمه‌ خشك‌ است‌ و تابستانهاي‌ گرم‌ و خشك‌، و زمستانهاي‌ نسبتاً سرد دارد ( آمارنامه‌...، 2).
بخش‌ اشتهارد كه‌ 808 كم2 وسعت‌ دارد، شامل‌ يك‌ دهستان‌ به‌ نام‌ پلنگ‌ آباد با 51 آبادي‌ِ داراي‌ سكنه‌ است‌ ( سازمان‌ تقسيمات‌، همانجا؛ سرشماري‌، 1375ش‌،پانزده‌، سى‌ونه‌). براساس‌ سرشماري‌1375ش‌ جمعيت‌ اين‌ بخش‌ 930 ،15نفر است‌ كه‌ 646 ،5نفر آن‌ در مناطق‌ روستايى‌ زندگى‌ مى‌كنند (همانجا). مردم‌ اشتهارد مسلمان‌ و پيرو مذهب‌ شيعه‌ هستند و به‌ زبان‌ فارسى‌ با گويش‌ محلى‌ و نيز تركى‌ سخن‌ مى‌گويند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 1/13).
مردم‌ اشتهارد غالباً به‌ كشاورزي‌ و دامپروري‌ مى‌پردازند. كشت‌ اين‌ منطقه‌ بيشتر به‌ روش‌ آبى‌ است‌ كه‌ از قنات‌ و چاههاي‌ عميق‌ تأمين‌ مى‌شود. غلات‌، پنبه‌، چغندر قند، حبوبات‌، سيب‌ زمينى‌ و علوفة دامى‌ از محصولات‌ كشاورزي‌ آنجاست‌. پرورش‌ گوسفند به‌ روش‌ سنتى‌ مهم‌ترين‌ فعاليت‌ دامى‌ در اين‌ بخش‌ است‌. در سال‌ 1358ش‌، 754 ،19رأس‌ گوسفند و بز و 279 رأس‌ گاو و گوساله‌ در آنجا نگهداري‌ مى‌شد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، نيز جغرافيا، همانجاها؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌...، «5/29»). چراگاههاي‌ قيرخ‌ بلاغ‌ (چهل‌ چشمه‌) و قزل‌ قويى‌ (چاه‌ طلايى‌) از محلهاي‌ دامپروري‌ اين‌ ناحيه‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 22).
آثار تاريخى‌ اين‌ ناحيه‌ كه‌ در سده‌هاي‌ 7 و 8ق‌ بنا شده‌اند، اينهاست‌: بقعة شاهزاده‌ سليمان‌ و امام‌زادة پلنگ‌ آباد. بقعة آجري‌ شاهزاده‌ سليمان‌ در 6 كيلومتري‌ شرق‌ اشتهارد و در كنار جادة اشتهارد به‌ كرج‌، در مزرعة كوشك‌ آباد واقع‌ است‌. امام‌زادة پلنگ‌ آباد نيز در قريه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ قرار گرفته‌ است‌ (ملامحمدي‌، 40-41؛ ورجاوند، 83). پل‌ آصف‌الدوله‌ كه‌ در دورة ناصرالدين‌ شاه‌ و در مسير جادة كرج‌ - اشتهارد روي‌ رودخانة شور بنا شده‌، از ديگر آثار تاريخى‌ اين‌ ناحيه‌ است‌ (كيانى‌، 170؛ ورجاوند، 82 -83).
شهر اشتهارد: اين‌ شهر مركز بخش‌ اشتهارد است‌ و در 63 كيلومتري‌ جنوب‌ غربى‌ كرج‌ و در مسير كرج‌ به‌ بويين‌ زهرا قرار دارد. شهر اشتهارد در 50 و 22 طول‌ و 35 و 43 عرض‌ جغرافيايى‌، در ارتفاع‌ 160 ،1متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌ (پاپلى‌، 60). آب‌ و هواي‌ اين‌ شهر نيمه‌ خشك‌، و بيشترين‌ دماي‌ آن‌ در تابستان‌ 36 بالاي‌ صفر و در زمستان‌ 8 زير صفر است‌. بارش‌ سالانة آن‌ 195 ميلى‌متر است‌ ( آمارنامه‌، 2؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 23).
از پيشينة تاريخى‌ اشتهارد آگاهى‌ اندكى‌ در دست‌ است‌؛ در دورة صفويه‌ از توابع‌ قم‌ بوده‌ (مفتون‌، 1/196) كه‌ در شرق‌ جادة سلطانيه‌ به‌ خراسان‌ قرار داشته‌ است‌ (حامى‌، 1463). اشتهارد در دورة قاجاريه‌ با حدود هزار خانوار جمعيت‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از قصبات‌ خوش‌ آب‌ و هواي‌ نزديك‌ قزوين‌ شهرت‌ داشت‌ (اعتضادالسلطنه‌، 98؛ شيروانى‌، 78؛ معصوم‌عليشاه‌، 3/271) و در دورة عباس‌ ميرزا به‌ اللهيارخان‌ سبزواري‌ واگذار شد (اعتضادالسلطنه‌، همانجا).
مطابق‌ آخرين‌ سرشماري‌، جمعيت‌ شهر اشتهارد 284 ،10نفر، شامل‌ 269 ،5مرد و 015 ،5زن‌ است‌ كه‌ 434 ،2خانوار را تشكيل‌ مى‌دهند و 68/87% آنان‌ 10 تا 64 ساله‌اند ( سرشماري‌، 1375ش‌، چهل‌ و يك‌). از 029 ،2خانه‌ در اين‌ شهر، 96/68% ملكى‌، و مابقى‌ استيجاري‌ و سازمانى‌ است‌. 46/99% خانه‌ها داراي‌ برق‌ هستند و 66/99% آب‌ لوله‌ كشى‌ دارند؛ نيز 76/33% خانه‌ها تلفن‌ دارند و 21/89% از گاز لوله‌كشى‌ استفاده‌ مى‌كنند (همانجا). فعاليت‌ عمدة مردم‌ اشتهارد به‌ ترتيب‌ در بخش‌ صنعت‌ 3/25%، در دامپروري‌ 6/14% و در ساختمان‌ 8/8% است‌ ( سرشماري‌، 1365ش‌، 18). اين‌ شهر داراي‌ كارخانة پنبه‌ پاك‌كنى‌ است‌. صنايع‌ دستى‌ مانند كرباس‌ بافى‌ و تهية پارچه‌هاي‌ نخى‌ نيز در آنجا معمول‌ بوده‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 1/14).
آثار تاريخى‌: امام‌زاده‌ ام‌ صغري‌ و ام‌ كبري‌ كه‌ در مركز شهر و در محلة صياديه‌ واقع‌ شده‌، تنها اثر تاريخى‌ شهر اشتهارد است‌ (ملامحمدي‌، 40). اين‌ اثر در دورة صفويه‌ بنا شده‌، و داراي‌ گنبدي‌ بلند است‌ كه‌ بلندترين‌ بناي‌ شهر به‌ شمار مى‌رود (كيانى‌، 77؛ مشكوتى‌، 271، 361؛ ورجاوند، 95، 98). همچنين‌ حسينيه‌اي‌ متعلق‌ به‌ عصر صفويه‌ در اين‌ شهر وجود دارد (كيانى‌، 139).
مشاهير: ميرزا صادق‌اشتهاردي‌، مؤسس‌مدرسه‌ و مسجدصادقية تبريز (نخجوانى‌، 529)، از رجال‌ معروف‌ و رئيس‌ مالية دورة شاه‌ عباس‌ دوم‌ (مشكور، 221-222) از مشاهير بزرگ‌ اشتهارد بوده‌ است‌ (مفتون‌، 1/196-197)؛ نيز از عبدالرسول‌ قزوينى‌ اشتهاردي‌، معروف‌ به‌ نازش‌ على‌ (د 1230ق‌)، ملا ابوالحسن‌ بن‌ ابى‌طالب‌ اشتهاردي‌ كه‌ از علما و مدرسان‌ حوزة علمية كربلا بود، ملا محمد حسن‌ فرزند ملامحمد حسين‌، معروف‌ به‌ آخوند بزرگ‌، ملامحمد مهدي‌ امينى‌ (د 1342ق‌)، ملاعلى‌ احمد شاه‌ بختى‌ (د 1344ق‌) و خليل‌ قزوينى‌ اشتهاردي‌ صاحب‌ كتاب‌ زبدة العقائد الخليليه‌ (آقابزرگ‌، 12/30؛ معصوم‌ عليشاه‌، 3/271؛ ملامحمدي‌، 71، 78-82، 88) مى‌توان‌ ياد كرد.
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ آمارنامة استان‌ تهران‌ (1370ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ تهران‌، تهران‌، 1373ش‌؛ اعتضاد السلطنه‌، عليقلى‌ ميرزا، اكسير التواريخ‌، به‌ كوشش‌ جمشيد كيان‌فر، تهران‌، 1370ش‌؛ پاپلى‌ يزدي‌، محمدحسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبى‌ كشور، مشهد، 1370ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ حامى‌، احمد، «راههاي‌ ايران‌»، ايرانشهر، تهران‌، 1343ش‌، ج‌ 2؛ سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، 1376ش‌، وزارت‌ كشور؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ كرج‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، استان‌ تهران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ شيروانى‌، زين‌ العابدين‌، بستان‌ السياحة، تهران‌، 1315ق‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ كرج‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور، سرشماري‌ عمومى‌ كشاورزي‌ (1367ش‌)، استان‌ تهران‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ تهران‌، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1360ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور، سازمان‌ جغرافيايى‌ نيروهاي‌ مسلح‌، تهران‌، 1369ش‌، ج‌ 37؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ (آباديها)، استان‌ مركزي‌، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1328ش‌؛ كيانى‌، محمديوسف‌ و ديگران‌، معماري‌ ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ مشكوتى‌، نصرالله‌، فهرست‌ بناهاي‌ تاريخى‌ و اماكن‌ باستانى‌ ايران‌، تهران‌، 1349ش‌؛ مشكور، محمدجواد، تاريخ‌ تبريز تا پايان‌ قرن‌ نهم‌ هجري‌، تهران‌، 1352ش‌؛ مفتون‌ دنبلى‌، عبدالرزاق‌، تجربة الاحرار و تسلية الابرار، به‌ كوشش‌ حسن‌ قاضى‌ طباطبايى‌، تبريز، 1349ش‌؛ معصوم‌ عليشاه‌، محمدمعصوم‌، طرائق‌ الحقائق‌، به‌ كوشش‌ محمد جعفر محجوب‌، تهران‌، 1318ش‌؛ ملامحمدي‌، محمد، پيرامون‌ امام‌زادگان‌ بخش‌ اشتهارد، تهران‌، 1351ش‌؛ نادر ميرزا قاجار، تاريخ‌ و جغرافى‌ دارالسلطنة تبريز، به‌ كوشش‌ محمد مشيري‌، تهران‌، 1360ش‌؛ نخجوانى‌، حسين‌، مواد التواريخ‌، تهران‌، 1343ش‌؛ ورجاوند، پرويز، سرزمين‌ قزوين‌، تهران‌، 1349ش‌.
جعفر اسحاقى‌تيموري‌