اَسْيوط، يا اُسْيوط، بزرگ‌ترين‌ و مهم‌ترين‌ شهر تجاري‌ صعيد مصر، واقع‌ در ساحل‌ غربى‌ نيل‌ و همچنين‌ مركز استانى‌ به‌ همين‌ نام‌.
شهر اسيوط: اين‌ شهر در 7 و 1 عرض‌ شمالى‌ و 1 و 1 طول‌ شرقى‌ قرار دارد. نام‌ آن‌ در منابع‌ جغرافياي‌ اسلامى‌ بيشتر به‌ شكل‌ اسيوط، به‌ ضم‌ يا فتح‌ همزه‌ مثلاً نك: خوارزمى‌، 2؛ يعقوبى‌، 31؛ ياقوت‌، /72؛ سمعانى‌، /54 و گاه‌ نيز با حذف‌ همزه‌ به‌ صورت‌ سيوط آمده‌ است‌ نك: كندي‌، الولاة...، 40، 82؛ سمعانى‌، همانجا؛ ابن‌ ساعاتى‌، /؛ ابن‌ خلكان‌، /97. ضبط اخير به‌ اصل‌ قبطى‌ سيوت‌ نزديك‌ است‌ 2 .EIدر زمان‌ قلقشندي‌ د 21ق‌ اين‌ كلمه‌ در زبان‌ عامة مردم‌ مصر به‌ صورت‌ اسيوط، با همزه‌ رايج‌ و متداول‌ بوده‌ است‌، ولى‌ در ديوانهاي‌ دولتى‌ همزه‌ را حذف‌ مى‌كرده‌اند صبح‌...، /96. سيوطى‌ لب‌ اللباب‌، 5 وجوه‌ ديگري‌ را در اين‌ نام‌ محتمل‌ دانسته‌ است‌.
قدمت‌ اسيوط به‌ دورة فراعنه‌ مى‌رسد و وجود گورستانى‌ از مجسمه‌هاي‌ گرگ‌ در آنجا گوياي‌ پرستش‌ اين‌ حيوان‌ در آن‌ سرزمين‌ است‌ و نام‌ يونانى‌ ليكوپوليس‌ يا ليكون‌ پوليس‌ شهر گرگ‌ از همين‌ جا پديد آمده‌ است‌ بستانى‌، 3/83؛ پاولى‌، .XXVI/2310 جز اين‌ در مغاره‌هاي‌ كوه‌ مشرف‌ به‌ شهر، مجسمه‌ها، نقوش‌، نوشته‌ها و همچنين‌ گورهايى‌ از پادشاهان‌ آن‌ دوره‌ بر جاي‌ مانده‌ كه‌ بخشى‌ از آثار شهر قديم‌ پيرامون‌ اسيوط را تشكيل‌ مى‌دهد بستانى‌، 0/57؛ نجيب‌، 8- 9. در گزارش‌ نويسندگان‌ سده‌هاي‌ پيش‌، اشاراتى‌ در اين‌ باره‌ آمده‌ است‌. ابوعبيد بكري‌ د 87ق‌ از معبدي‌ قديم‌ و نيمه‌ ويران‌ بَربى‌ ياد كرده‌ كه‌ به‌ روزگار او همچنان‌ در ميان‌ بازار شهر برپا بوده‌ است‌ /17. بعدها نيز كسانى‌ چون‌ قزوينى‌ ص‌ 47 و ابن‌ وردي‌ ص‌ 2 از ساختمانها و نقشهاي‌ شگفت‌ و آثار كهن‌ اسيوط ياد كرده‌اند؛ ولى‌ به‌ گفتة حسن‌ بن‌ محمد وزان‌ /36-37 اين‌ بناها و نوشته‌هاي‌ فراوان‌ در سدة 0 ق‌ ديگر رو به‌ ويرانى‌ و زوال‌ نهاده‌، اما خط مصري‌ قديم‌ در آن‌ ميان‌ هنوز قابل‌ شناسايى‌ بوده‌ است‌.
متأسفانه‌ نمى‌توان‌ تاريخى‌ بايسته‌ براي‌ اسيوط تدوين‌ كرد، زيرا كه‌ آثاري‌ چون‌ تاريخ‌ سيوط عبدالرحمان‌ سيوطى‌ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، /44؛ حاجى‌ خليفه‌، /712: المضبوط فى‌ اخبار اسيوط مفقود شده‌اند و گزارشهاي‌ پراكنده‌اي‌ كه‌ از حوادث‌ طبيعى‌ چون‌ وبا و طغيان‌ نيل‌ در منابع‌ ديده‌ مى‌شود، براي‌ ترسيم‌ گذشتة شهر كافى‌ نيست‌. بر اساس‌ يكى‌ از اين‌ گزارشها و در پى‌ رويدادي‌، شمار نفوس‌ خراج‌ گزار اسيوط كه‌ به‌ هزار تن‌ بالغ‌ مى‌شده‌، به‌ 16 تن‌ كاهش‌ مى‌يابد مقريزي‌، السلوك‌، /86، /126، الخطط، /90؛ ابن‌ اياس‌، /51. گاه‌ نيز شورشيان‌ قرمطى‌ و يا قبايل‌ آشوبگر عرب‌ در اين‌ منطقه‌ دست‌ به‌ تاخت‌ و غارت‌ مى‌زدند نك: مقريزي‌، اتعاظ...، 50، السلوك‌، /70، 11؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، /49. بعدها در دورة پاشاها، امراي‌ قبلى‌ نيز بر اين‌ شهر دست‌ مى‌انداختند نك: جبرتى‌، /35-37، /9، 7، جم.
با اين‌ حال‌ از گزارشهاي‌ كوتاهى‌ كه‌ جهانگردان‌ مسلمان‌ درسير وسياحت‌ خويش‌ به‌ اسيوط به‌ دست‌ داده‌اند، مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ اين‌ شهر در سراسر دورة اسلامى‌ شكوفا بوده‌ است‌. ناصرخسرو در 41ق‌ از آن‌ ديدن‌ كرد نك: ص‌ 09 و ابن‌ جبير د 14ق‌ در گذر از صعيد مصر بدانجا درآمد. وي‌ اسيوط را از شهرهاي‌ مشهور و خوش‌ منظر صعيد دانسته‌ كه‌ ميان‌ آن‌ و ساحل‌ غربى‌ نيل‌ ميل‌ فاصله‌ بوده‌ است‌ ص‌ 0. ابن‌ بطوطه‌ د 79ق‌ نيز پس‌ از ورود بدين‌ شهر به‌ خانقاه‌ زاويه‌ شيخ‌ شهاب‌ الدين‌ بن‌ صباغ‌ رفت‌ ص‌ 0.
اسيوط بارويى‌ كهن‌ داشته‌ كه‌ تا زمان‌ ابن‌ جبير همانجا برجاي‌ بوده‌ است‌. بازارها، كاروانسراها، مهمانخانه‌ها، مساجد و مدارس‌ متعدد در شهر برپا بود وطواط، 4؛ ابن‌ دقماق‌، /2-3؛ قلقشندي‌، صبح‌، /96 كه‌ برخى‌ چون‌ حمام‌ قديم‌ و مشهور اسيوط تا به‌ امروز باقى‌ است‌ 2 .EIابن‌ بطوطه‌ از بازارهاي‌ بديع‌ شهر سخن‌ گفته‌ است‌ همانجا. برخى‌ از اين‌ مآثر چون‌ جامع‌ سيوطى‌ تا دورة اخير به‌ عنوان‌ مركزي‌ علمى‌ - آموزشى‌ فعال‌ بوده‌ است‌ نك: بستانى‌، همانجا.
در دورة اسلامى‌، خاندانهايى‌ اصيل‌ و سرشناس‌ در اسيوط سكنى‌ گزيدند كه‌ تا سدة 0 ق‌ موقعيت‌ خود را همچنان‌ حفظ كرده‌ بودند وطواط، همانجا؛ وزان‌، /37. از جمله‌ تيره‌هايى‌ از قبايل‌ عرب‌ چون‌ جُهَينة، بنونصر ابن‌ فضل‌الله‌، 57؛ قلقشندي‌، نهاية...، 83، بنو واصل‌، بنو محمد و بنوقره‌ به‌ تدريج‌ در شهر و نواحى‌ آن‌ پراكنده‌ شدند. خاندانهايى‌ از هوّاره‌ نيز تا به‌ امروز در صعيد مصر خصوصاً اسيوط و پيرامون‌ آن‌ زندگى‌ مى‌كنند عابدين‌، 8، 7، 17، 36. جز اين‌، گروهى‌ از فرزندان‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفرصادق‌ع‌ معروف‌ به‌ اولادشريف‌ قاسم‌ قلقشندي‌، صبح‌، /59، نهاية، 21، 27، 32؛ مقريزي‌، البيان‌...، 0 و همچنين‌ گروهى‌ از نوادگان‌ جعفر بن‌ ابى‌ طالب‌ به‌ نام‌ زيانبه‌ همان‌، 4 در اسيوط و پيرامون‌ آن‌ مسكن‌ داشته‌اند.
اسيوط به‌ سبب‌ واقع‌ بودن‌ در محفوظ ترين‌ و حاصل‌خيزترين‌ بخشهاي‌ درة نيل‌ و به‌ عنوان‌ پايانة طبيعى‌ راههاي‌ بزرگ‌ كاروان‌ رو صحرايى‌، در قديم‌ شهري‌ مهم‌ بوده‌ است‌ 2 EI و روايت‌ كندي‌ فضائل‌...، 8 نيز حكايت‌ از اين‌ دارد كه‌ در اوايل‌ خلافت‌ عباسى‌ اسيوط مورد توجه‌ و اهميت‌ بوده‌ است‌ و مساحت‌ آن‌ به‌ 0 هزار فَدّان‌، بالغ‌ مى‌شده‌ نيز نك: ابوعبيد، /05؛ ياقوت‌، /72، انبار ذخيرة انواع‌ حبوبات‌ به‌ شمار مى‌رفته‌ ادريسى‌، /28، و باغها و نخلستانها و گردشگاههاي‌ زيبايى‌ آن‌ را زينت‌ مى‌بخشيده‌ است‌ ابن‌ جبير، قزوينى‌، همانجاها، چنانكه‌ در زمان‌ خمارويه‌ بن‌ احمد بن‌ طولون‌ حك 70-82ق‌ يكى‌ از انبارهاي‌ خواربار سپاه‌ و از گردشگاههاي‌ وي‌ بوده‌ ابن‌ ظهيره‌، 2؛ ياقوت‌، همانجا، و بعدها نيز برخى‌ از باغ‌ و بوستانهاي‌ ايوبيان‌ را در خود جاي‌ مى‌داده‌ است‌ ابن‌ مماتى‌، 44.
در اسيوط بيشترين‌ و بهترين‌ محصول‌ نيشكر صعيد مصر به‌ عمل‌ مى‌آمده‌ ابوعبيد، /17، و جز اين‌ كتان‌، گندم‌، خوراك‌ دام‌، ديگر انواع‌ غلات‌ و بعضى‌ ميوه‌ها چون‌ به‌ و ليمو، و نيز خشخاش‌ براي‌ توليد ترياك‌ جهت‌ مصارف‌ طبى‌ كشت‌، و برخى‌ از اين‌ محصولات‌ به‌ ساير نقاط صادر مى‌شده‌ است‌ ناصرخسرو، 09؛ ابن‌ سعيد، 29؛ ياقوت‌، همانجا؛ قزوينى‌، 47؛ ابن‌ ظهيره‌، 6، 2. كشت‌ برخى‌ از اين‌ محصولات‌ به‌ صنعت‌ ريسندگى‌ و بافندگى‌ رونق‌ خاص‌ داده‌ بود. فرش‌ قرمز كه‌ به‌ شيوة ارامنه‌ بافته‌ مى‌شد، از ديرباز شهرت‌ داشته‌ است‌ و هم‌ بدانجا منسوجات‌ نخى‌ معروف‌ به‌ دبيقى‌ مثلث‌ - منسوب‌ به‌ محل‌ اصلى‌ آن‌ دبيق‌ در صعيد مصر - و جامه‌هاي‌ لطيف‌ مى‌بافته‌اند يعقوبى‌، 31؛ ياقوت‌، قزوينى‌، همانجاها. طرازهاي‌ آنجا نيز معروف‌ بوده‌ است‌ مسعودي‌، 2. از پشم‌ نيز دستارها و پشمينه‌هاي‌ بسيار لطيف‌ مى‌بافته‌، و به‌ ديگر جاها مى‌فرستاده‌اند ناصرخسرو، 10. امروزه‌ برخى‌ از اين‌ صنايع‌ جاي‌ خود را به‌ كارخانه‌هاي‌ جديد نساجى‌ داده‌ است‌ بريتانيكا . شال‌ توري‌ سفيد و سياه‌ آراسته‌ به‌ نخهاي‌ نقره‌اي‌، آخرين‌ بازماندة صنعتى‌ است‌ كه‌ در شرق‌ بسيار مشهور بوده‌ است‌ 2 .EIدر كنار اين‌ كار رنگرزي‌ نيز رواج‌ روزافزون‌ يافت‌. زاج‌ سفيد كه‌ از زمينهاي‌ آنجا استخراج‌ مى‌شد و بخشى‌ از آن‌ براي‌ صدور به‌ سواحل‌ اسكندريه‌ حمل‌ مى‌گرديد قلقشندي‌، صبح‌، /55؛ مقريزي‌، الخطط، /09 و همچنين‌ نيل‌ در اين‌ كار به‌ مصرف‌ مى‌رسيد و پارچه‌هايى‌ كه‌ به‌ دارفور صادر مى‌گرديد، در اسيوط رنگرزي‌ مى‌شد 2 .EI
افزون‌ بر اين‌، در اسيوط ظروف‌ سفالى‌ بسيار مرغوب‌ ساخته‌ مى‌شد و سفال‌ اسيوطى‌ سياه‌ و قرمز با نقشهاي‌ قديم‌ همچنان‌ مورد توجه‌ فراوان‌ است‌. تجارت‌ همة اين‌ صنايع‌ در خود مصر و خارج‌ آن‌ رونق‌ داشت‌. اسيوط خصوصاً به‌ سبب‌ تجارت‌ مستقيم‌ با سودان‌ شهرت‌ يافت‌ و كاروانهاي‌ دارفور كه‌ مركب‌ از حدود 00 ،شتر بود، همه‌ ساله‌ برده‌، عاج‌، پرشتر مرغ‌ و ديگر محصولات‌ سودان‌ را حمل‌ مى‌كرد و در مقابل‌، توليدات‌ صنعتى‌ مصر، خصوصاً منسوجات‌ را به‌ دارفور مى‌برد. محققانى‌ كه‌ همراه‌ ارتش‌ ناپلئون‌ بودند، مطالعات‌ دقيقى‌ دربارة اين‌ تجارت‌ كه‌ اكنون‌ رو به‌ زوال‌ است‌، انجام‌ داده‌اند همانجا؛ نيز نك: هالت‌، 8.
اسيوط در دورة اسلامى‌ نيز چون‌ گذشته‌ از مراكز تجمع‌ مسيحيان‌ بوده‌ است‌، چنانكه‌ ياقوت‌ به‌ نقل‌ از يكى‌ از مسيحيان‌ آنجا، شمار كليساهاي‌ شهر را 5 دانسته‌ است‌ /72؛ قس‌: قزوينى‌، 47، كه‌ 7 كليسا ذكر كرده‌ است‌. با اين‌ حال‌ به‌ نظر مى‌آيد كه‌ در سدة 0 ق‌ شمار اين‌ كليساها تا حد زيادي‌ كاهش‌ يافته‌ بوده‌ است‌ نك: وزان‌، /37. در اطراف‌ شهر نيز ديرهايى‌ بر پا بوده‌ كه‌ راهبان‌ در آنجا گرد مى‌آمده‌اند نك: ياقوت‌، /39، 41، 49؛ وزان‌، همانجا.
در پايان‌ سدة 9 م‌، خاصه‌ پس‌ از آنكه‌ در 292ق‌/875م‌، خط آهن‌، اسيوط را به‌ قاهره‌ مرتبط ساخت‌، اهميت‌ اسيوط تا حد زيادي‌ افزايش‌ يافت‌ 2 EI. در 902م‌ سدي‌ از سنگ‌ آهك‌ به‌ طول‌ 32 متر 30 ،فوت‌ در شمال‌ شهر و رودْبندر الحمراء بر روي‌ نيل‌ ساخته‌ شد. اين‌ سد، آب‌ كانال‌ بحر يوسف‌ را ابراهيميه‌ يامنهى‌ سابق‌، نك: ابن‌ سعيد، 29 كه‌ در حدود 00 ميل‌ به‌ موازات‌ نيل‌ كشيده‌ شده‌، تأمين‌ مى‌كند و بيشتر مصر ميانى‌ را سيراب‌ مى‌سازد. شاخه‌اي‌ از آن‌ نيز در جهت‌ غرب‌ به‌ طرف‌ واحة فيوم‌ منشعب‌ مى‌شود. در دهة 980م‌ سد اسيوط توسعه‌ يافت‌ و به‌ يك‌ دستگاه‌ هيدروالكتريك‌ مجهز گرديد.
مراكز آموزش‌ عالى‌ در اسيوط شامل‌ يك‌ دانشگاه‌ افتتاح‌: 957م‌ و يك‌ مركز تربيت‌ معلم‌ است‌. جمعيت‌ اسيوط در 983م‌ به‌ 00 ،59نفر بالغ‌ مى‌شده‌ است‌ بريتانيكا .
شهر اسيوط زادگاه‌ افلوطين‌ پلوتينوس‌، فيلسوف‌ يونانى‌، و قديس‌ يوحناي‌ قبطى‌ 2 و بسياري‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ نك: سمعانى‌، /54- 55 از جمله‌ جلال‌ الدين‌ عبدالرحمان‌ سيوطى‌ د 11ق‌ بوده‌ است‌.
مديريت‌ استان‌ اسيوط: پس‌ از اسلام‌، اسيوط مركز كوره‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ در صعيد مصر بوده‌ است‌ ابن‌ فقيه‌، 3؛ ابن‌ خردادبه‌، 1. در زمان‌ فاطميان‌ بر اساس‌ تقسيم‌ اداري‌ جديد و تقليل‌ شمار كوره‌ها، اسيوط شامل‌ محدودة وسيع‌تري‌ شد. بعدها در 15ق‌/315م‌ در زمان‌ سلطان‌ مملوك‌، ملك‌ ناصر محمد بن‌ قلاوون‌، با تغيير نام‌ كوره‌ به‌ «عمل‌» نك: مقريزي‌، الخطط، /4، 29؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، /8، حاشية ، اسيوطيه‌ يكى‌ از اعمال‌ مصر را تشكيل‌ مى‌داده‌، و مركز آن‌ شهر اسيوط بوده‌ است‌. در زمان‌ قلقشندي‌ مقر نايب‌ «وجه‌ قِبلى‌» بوده‌، و قاضى‌ مستقل‌ داشته‌ است‌ قلقشندي‌، صبح‌، /78، 95، 4/74؛ ابن‌ دقماق‌، /2. ابن‌ مماتى‌ ص‌ 07، 20، 28، جم و وطواط ص‌ 4- 5 نواحى‌ اين‌ «عمل‌» را كه‌ شمار آنها در منابع‌ به‌ تفاوت‌ ياد شده‌ نك: انصاري‌، 93؛ مقريزي‌، همان‌، /2، ذكر كرده‌اند. برخى‌ از اين‌ نواحى‌ در زمان‌ مماليك‌ در اقطاع‌ دولتمردان‌ بوده‌ است‌ نك: ابن‌ دقماق‌، /3- 5؛ قلقشندي‌، همان‌، 1/28. در 33ق‌ در اوايل‌ حكومت‌ عثمانى‌ كه‌ نام‌ عمل‌ به‌ ولايت‌ تغيير يافت‌، اين‌ عمل‌ اسيوطيه‌ ملغى‌، و توابع‌ و نواحى‌ آن‌ به‌ دو ولايت‌ منفلوطيه‌ و جرجا ملحق‌ شد. بعداً نيز در 241ق‌/826م‌ نام‌ ولايت‌ به‌ مأموريت‌ تغيير يافت‌ و اسيوط تحت‌ اين‌ عنوان‌ دوباره‌ شكل‌ گرفت‌ و مركز آن‌ شهر اسيوط بود. سرانجام‌ در 249ق‌/833م‌ كه‌ محمدعلى‌ پاشاكبير دستور تغيير نام‌ مأموريت‌ به‌ مديريت‌ را داد، مديريت‌ اسيوط با مركزيت‌ شهر اسيوط تأسيس‌ گرديد كه‌ اين‌ تقسيم‌ اداري‌ تا به‌ امروز باقى‌ است‌ حاشية النجوم‌، /13، /8؛ براي‌ مراكز تابع‌ اين‌ مديريت‌، نك: كشف‌ اسماء...، «س‌».
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 403ق‌/ 983م‌؛ ابن‌ بطوطه‌، رحلة، بيروت‌، 384ق‌/964م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌جبير، محمد، رحلة، به‌ كوشش‌ ويليام‌ رايت‌، ليدن‌، 907م‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 889م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دقماق‌، ابراهيم‌، الانتصار، به‌ كوشش‌ فولرس‌، بولاق‌، 310ق‌/893م‌؛ ابن‌ ساعاتى‌، على‌، ديوان‌، به‌ كوشش‌ انيس‌ مقدسى‌، بيروت‌، 939م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، الجغرافيا، به‌ كوشش‌ اسماعيل‌ عربى‌، بيروت‌، 970م‌؛ ابن‌ ظهيره‌، محمد، الفضائل‌ الباهرة، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و كامل‌ مهندس‌، قاهره‌، 969م‌؛ ابن‌ فضل‌الله‌ عمري‌، احمد، مسالك‌ الابصار فى‌ ممالك‌ الامصار، به‌ كوشش‌ درتئا كراولسكى‌، بيروت‌، 406ق‌/985م‌؛ ابن‌ فقيه‌، احمد، مختصر كتاب‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 885م‌؛ ابن‌ مماتى‌، اسعد، قوانين‌ الدواوين‌، به‌ كوشش‌ عزيز سوريال‌ عطيه‌، قاهره‌، 411ق‌/991م‌؛ ابن‌وردي‌، عمر، خريدة العجائب‌، قاهره‌، 303ق‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ وان‌ لِوِن‌ و فِرِه‌، تونس‌، 992م‌؛ ادريسى‌، محمد، نزهة المشتاق‌، قاهره‌، مكتبة الثقافة الدينيه‌؛ انصاري‌ دمشقى‌، محمد، نخبة الدهر، ترجمة حميد طبيبيان‌، تهران‌، 357ش‌؛ بستانى‌؛ بستانى‌، پطرس‌، دائرة المعارف‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ جبرتى‌، عبدالرحمان‌، عجائب‌ الا¸ثار، به‌ كوشش‌ حسن‌ محمد جوهر و ديگران‌، قاهره‌، 959- 965م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حاشية النجوم‌ ابن‌ تغري‌ بردي‌؛ خوارزمى‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ هانس‌ فون‌ مژيك‌، وين‌، 345ق‌/926م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌ يمانى‌، حيدرآباد دكن‌، 382ق‌/962م‌؛ سيوطى‌، عبدالرحمان‌، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 387ق‌/967م‌؛ همو، لب‌ اللباب‌، ايتاليا، 842م‌؛ عابدين‌، عبدالمجيد، حاشيه‌ بر البيان‌ نك: هم، مقريزي‌؛ قزوينى‌، زكريا، آثار البلاد، بيروت‌، 380ق‌/960م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 383ق‌/963م‌؛ همو، نهاية الارب‌، بيروت‌، 405ق‌/984م‌؛ كشف‌ اسماء المدن‌ و النواحى‌ المعتبرة...، قاهره‌، 955م‌؛ كندي‌، عمر، فضائل‌ مصر، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ احمد عدوي‌ و على‌ محمدعمر، قاهره‌، 391ق‌/ 971م‌؛ همو، الولاة و كتاب‌ القضاة، به‌ كوشش‌ رُوَن‌ گست‌، بيروت‌، 908م‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ والاشراف‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 893م‌؛ مقريزي‌، احمد، اتعاظ الحنفاء، به‌ كوشش‌ جمال‌ الدين‌ شيال‌، قاهره‌، 387ق‌/967م‌؛ همو، البيان‌ و الاعراب‌ عمّا بارض‌ مصر عن‌ الاعراب‌، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد عابدين‌، قاهره‌، 961م‌؛ همو، الخطط، بيروت‌، دارصادر؛ همو، السلوك‌، ج‌ ، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 958م‌، ج‌ ، به‌ كوشش‌ سعيد عبدالفتاح‌ عاشور، قاهره‌،971م‌؛ ناصرخسرو، سفرنامه‌، به‌كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌،354ش‌؛ نجيب‌، احمد افندي‌، الاثر الجليل‌ لقدماء وادي‌ النيل‌، قاهره‌، 411ق‌/991م‌؛ وزان‌ فاسى‌، حسن‌، وصف‌ افريقيا، ترجمة محمد حجى‌ و محمد اخضر، بيروت‌، 983م‌؛ وطواط، محمد، مباهج‌ الفكر و مناهج‌ العبر، به‌ كوشش‌ عبدالعال‌ عبدالمنعم‌ شامى‌، كويت‌، 401ق‌/ 981م‌؛ هالت‌، پ‌. ام‌. و ديگران‌، تاريخ‌ سودان‌ بعد از اسلام‌، ترجمة محمدتقى‌ اكبري‌، مشهد، 366ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 891م‌؛ نيز: Britannica; EI 2 ; Pauly.
محمدرضا ناجى‌