اِسْميث‌، مارگارت‌ 884-970م‌/263- 348ش‌، از نخستين‌ زنان‌ خاورشناس‌ انگلستان‌ كه‌ در معرفى‌ اسلام‌ و تصوف‌ به‌ ويژه‌ احوال‌، آثار و عقايد برخى‌ از بزرگان‌ صوفيه‌ سهم‌ بسزايى‌ داشته‌ است‌.
وي‌ در شهر ساحلى‌ ساوث‌ پورت‌ زاده‌ شد؛ در دبيرستان‌ سنت‌ مارگارت‌ در پولمنت‌ به‌ تحصيل‌ پرداخت‌، سپس‌ به‌ كالج‌ گِرتن‌ كمبريج‌ رفت‌ 904-907م‌ و از آنجا راهى‌ بيروت‌ و دمشق‌ شد 908- 914م‌. پس‌ از بازگشت‌ به‌ انگلستان‌ در 916م‌ به‌ دريافت‌ گواهى‌نامة معلمى‌ با درجة ممتاز از آكسفرد نايل‌ آمد«دفتر...»، ؛ I/684 شيمل‌، .34 سپس‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و از 918 تا 920م‌ با «ترينيتى‌ كالج‌» قاهره‌ همكاري‌ داشت‌ و از آنجا راهى‌ خرطوم‌ واتبره‌ شهري‌ در كنار مصب‌ رودخانة اتبره‌ در سودان‌ شد و از 920 تا 925م‌ مدير مدرسة دخترانه‌ در آنجاها بود. پس‌ از بازگشت‌ به‌ انگلستان‌ در 926م‌ از دانشگاه‌ كمبريج‌ دانشنامة كارشناسى‌ ارشد در علوم‌ انسانى‌ دريافت‌ كرد و در همان‌ سال‌ نيز به‌ مناسبت‌ نگارش‌ مقالة «جايگاه‌ زن‌ پارسا در تاريخ‌ اسلام‌» جايزة «گمبل‌» به‌ وي‌ تعلق‌ گرفت‌. دو سال‌ بعد، از دانشگاه‌ لندن‌ درجة دكتري‌ گرفت‌ نك: اسميث‌، «رابعه‌...»، مقدمه‌. در 932م‌ به‌ دريافت‌ جائزة «گيبسون‌» نائل‌ شد «دفتر»، همانجا. در بهار 933م‌ براي‌ استفاده‌ از منابع‌ تحقيقاتى‌ در كتابخانه‌هاي‌ مشرق‌ زمين‌ به‌ قاهره‌، بيت‌المقدس‌ و دمشق‌ سفر كرد نك: اسميث‌، «محاسبى‌...»، مقدمه‌. از 936 تا 938م‌ به‌ عنوان‌ محقق‌ در كالج‌ منچستر آكسفرد به‌ پژوهش‌ در زمينة خاورشناسى‌ ادامه‌ داد همو، «غزالى‌...»، مقدمه‌، و در همين‌ ايام‌ 937م‌ بار ديگر از دانشگاه‌ لندن‌ درجة دكترا اين‌ بار در ادبيات‌ فارسى‌ و عربى‌ دريافت‌ كرد «دفتر»، نيز شيمل‌، همانجاها.
اسميث‌ در تحقيق‌ تصوف‌ به‌ روش‌ نيكلسون‌ پرورش‌ يافت‌ عقيقى‌، /3، و نيز به‌ سبب‌ سفرهاي‌ بسيار به‌ سرزمينهاي‌ اسلامى‌ و پژوهش‌ و تدريس‌ در مراكز آموزشى‌ و فرهنگى‌ در شمار محققان‌ صاحب‌نظر در علوم‌ اسلامى‌ درآمد. وي‌ در طول‌ جنگ‌ جهانى‌ دوم‌ به‌ عنوان‌ متخصص‌ در علوم‌ اسلامى‌ و عربى‌ با سازمانها و مؤسسات‌ مختلف‌ همكاري‌ داشت‌ و به‌ تأليف‌ مقاله‌ و حتى‌ تدريس‌ زبان‌ عربى‌ به‌ مأموران‌ نظامى‌ مى‌پرداخت‌ و در همان‌ ايام‌ 941-944م‌ براي‌ راديوها مقالاتى‌ تهيه‌ مى‌كرد و عضو مركز تحقيقات‌ اجتماعى‌ زمان‌ جنگ‌ نيز بود «دفتر»، ؛ I/684 شيمل‌، .34 او سخنرانيهاي‌ بسياري‌ در محافل‌ و انجمنهاي‌ علمى‌ و فرهنگى‌ ايراد كرد و به‌ سبب‌ علاقة ويژه‌ به‌ مقايسة تطبيقى‌ اسلام‌ و مسيحيت‌، افزون‌ بر آنكه‌ در آثار خويش‌ به‌ تفصيل‌ بدين‌ موضوع‌ پرداخته‌ است‌، در يكى‌ از سخنرانيهاي‌ خود در انجمن‌ تبليغاتى‌ كليسا كتاب‌ عهد جديد اناجيل‌ را از ديدگاه‌ اسلام‌ موردتحقيق‌ و بررسى‌ قرار داد «دفتر»، همانجا.
چنانكه‌ شيمل‌ نيز اشاره‌ دارد، او تا پايان‌ زندگى‌ همسري‌ اختيار نكرد نك: ص‌ و براي‌ كتابخانة كالج‌ گرتن‌ مجموعه‌اي‌ از كتابهاي‌ شرق‌شناسى‌ خويش‌ را به‌ يادگار نهاد. او همچنين‌ پيش‌ از درگذشت‌، مبلغى‌ از دارايى‌ خود را براي‌ كمك‌ به‌ پژوهشگرانى‌ كه‌ در زمينة اسلام‌ و عرفان‌به‌تحقيق‌مى‌پردازند،اختصاص‌ داداسميث‌،«يادداشتها...».
آثار: از مارگارت‌ اسميث‌ آثار ارزشمندي‌ برجاي‌ مانده‌ كه‌ در اين‌ ميان‌ آنچه‌ دربارة رابعه‌، حارث‌ محاسبى‌ و غزالى‌ تأليف‌ كرده‌ است‌، جايگاه‌ ويژه‌اي‌ دارد. او در اين‌ اثر به‌ بررسى‌ زندگى‌، افكار، آثار و نيز تأثير اين‌ عارف‌ مسلمان‌ بر عارفان‌ دوره‌هاي‌ بعد و سهم‌ آنان‌ در شكل‌گيري‌ نظام‌ فكري‌، عملى‌ و اخلاقى‌ تصوف‌ اسلامى‌ پرداخته‌ است‌.
نخستين‌ كتاب‌ او با عنوان‌ «رابعة عارف‌ و پارسايان‌ هم‌ مسلك‌ او در اسلام‌» در 928م‌ در لندن‌ انتشار يافت‌. اين‌ اثر چنانكه‌ خود او در مقدمة آن‌ گفته‌ است‌، براي‌ دريافت‌ درجة دكتري‌ از دانشگاه‌ لندن‌ تأليف‌ شده‌ نك: «رابعه‌»، مقدمه‌، و متضمن‌ تصويري‌ دقيق‌ از زندگى‌ و تعاليم‌ رابعه‌ براساس‌ منابع‌ تاريخى‌ است‌. كوشش‌ او در گردآوري‌ مآخذ معتبر و اشارات‌ ضمنى‌ در كتب‌ تاريخ‌ و تذكره‌، و تطبيق‌ و بررسى‌ آنها، به‌ اندازه‌اي‌ گسترده‌ و فراگير است‌ كه‌ به‌ گفتة شيمل‌ ص‌ دشوار مى‌توان‌ بدانها چيزي‌ افزود. وي‌ براساس‌ اين‌ مآخذ، شخصيت‌ تاريخى‌ رابعه‌ را به‌ روشنى‌ ترسيم‌ كرده‌، و او را از رابعه‌اي‌ كه‌ غالباً احوال‌ و سخنانش‌ با گفته‌هاي‌ منسوب‌ به‌ راهبه‌هاي‌ مسيحى‌ آميخته‌ و همانند مى‌شود، متمايز ساخته‌، و علاوه‌ بر اين‌، در بخشى‌ جداگانه‌ به‌ بررسى‌ احوال‌ و آثار زنان‌ عارف‌ پرداخته‌ است‌. اين‌ اثر در 984م‌ در لندن‌ در صدمين‌ سال‌ تولد اسميث‌ با مقدمة آن‌ ماري‌ شيمل‌ بار ديگر انتشار يافت‌.
اثر ديگر او «محاسبى‌ يكى‌ از نخستين‌ عارفان‌ بغداد» كه‌ پژوهشى‌ در زندگى‌ و تعاليم‌ حارث‌ محاسبى‌ است‌، در 935م‌ در لندن‌ به‌ چاپ‌ رسيد. اسميث‌ اگرچه‌ در اين‌ كتاب‌ زندگى‌نامه‌ و نيز آثار محاسبى‌ را ارائه‌ كرده‌، بيشتر بر آن‌ بوده‌ است‌ كه‌ به‌ تحليل‌ ديدگاههاي‌ وي‌ دربارة مفاهيم‌ مختلف‌ عرفانى‌ چون‌ زهد، توبه‌، عزلت‌، رياضت‌ و ... بپردازد. دو بخش‌ پايانى‌ كتاب‌ به‌ بررسى‌ تأثير انديشه‌هاي‌ محاسبى‌ بر عرفاي‌ پس‌ از وي‌ چون‌ حلاج‌، ابن‌ خفيف‌، سلمى‌، هجويري‌، سهروردي‌ و به‌ ويژه‌ غزالى‌ و فيلسوفانى‌ چون‌ ابن‌ سينا و نيز تأثير وي‌ بر عرفان‌ يهودي‌ و مسيحى‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌ نك: ص‌ .284-291
اثر ديگر وي‌ «غزالى‌ عارف‌» نيز به‌ شيوة دو اثر پيشين‌ تأليف‌ شده‌ است‌. آنچه‌ تأليفات‌ اسميث‌ را در ميان‌ آثاري‌ كه‌ در شرح‌ احوال‌ عارفان‌ نگاشته‌ شده‌، برجسته‌ مى‌سازد، بررسى‌ همه‌ جانبه‌ و نگرش‌ او به‌ يك‌ شخصيت‌ از ديدگاههاي‌ مختلف‌ است‌. او همواره‌ به‌ ارائة آنچه‌ اينان‌ از پيشينيان‌ برگرفته‌اند و نيز تأثيري‌ كه‌ بر انديشه‌ها، مكاتب‌ و نحله‌هاي‌ بعدي‌ داشته‌اند، مى‌پردازد. اين‌ روش‌ در سومين‌ اثر او، «غزالى‌ عارف‌»، بيش‌ از آثار ديگر او ديده‌ مى‌شود. تمامى‌ فصل‌ اين‌ كتاب‌ به‌ مكاتب‌ فلسفى‌، ملل‌ و نحل‌ و آنچه‌ بر انديشة غزالى‌ تأثير نهاده‌، اختصاص‌ يافته‌ است‌ نك: ص‌ .105-132 در فصل‌ 3 تأثير غزالى‌ بر برخى‌ از آراء اسلامى‌ و سير و تحول‌ تصوف‌ پس‌ از او، بر عرفان‌ يهودي‌ و مسيحى‌ و بعضى‌ از آثار ادبى‌ اروپا چون‌ كمدي‌ الهى‌ بررسى‌ شده‌ است‌ ص‌ .198-226 فصلهايى‌ كه‌ به‌ روش‌ تعليماتى‌ غزالى‌، با به‌ بهره‌گيري‌ او از «تصوير پردازي‌» براي‌ شرح‌ و بيان‌ انديشه‌هاي‌ خويش‌ و نيز نظري‌ به‌ «غزالى‌ به‌ عنوان‌ شاعر و موسيقى‌دان‌» اختصاص‌ يافته‌ است‌، تصويري‌ روشن‌ از شخصيت‌ اين‌ عارف‌ بزرگ‌ به‌ دست‌ مى‌دهد. با اين‌ حال‌، اسميث‌ در اين‌ اثر، چنانكه‌ در آثار ديگر او به‌ شرح‌ احوال‌ عارفان‌ اختصاص‌يافته‌،بر جنبه‌هاي‌عرفانى‌مسيحيت‌بيش‌از حدتأكيد ورزيده‌، و گاه‌ به‌ برخى‌ از اينان‌ چون‌ رابعه‌، سيماي‌ راهبان‌ و قديسان‌ مسيحى‌ بخشيده‌ است‌ نك: شيمل‌، همانجا؛ پريندر، .9-10 ديدگاه‌ او در بخشى‌ ديگر از آثارش‌ كه‌ به‌ ارتباط ميان‌ عرفان‌ اسلامى‌ و عرفان‌ مسيحى‌ مى‌پردازد، نيز چنين‌ است‌. با اين‌ حال‌، ارزش‌ خدمات‌ او به‌ عرفان‌ و جنبه‌هاي‌ معنوي‌ اسلام‌ را نبايد ناديده‌ گرفت‌.
كتاب‌ «پژوهشهايى‌ در عرفان‌ دوره‌هاي‌ نخستين‌ در خاور نزديك‌ و خاورميانه‌» از برجسته‌ترين‌ آثار اسميث‌ در زمينة ارتباط ميان‌ عرفان‌ اسلامى‌ و عرفان‌ مسيحى‌ است‌. اين‌ اثر در 931م‌ در لندن‌ انتشار يافت‌ و در 976م‌ با مقدمة پريندر و با عنوان‌ «طريق‌ عارفان‌» و عنوان‌ فرعى‌ «عارفان‌ نخستين‌ مسيحى‌ و ظهور صوفيه‌» در لندن‌ بار ديگر انتشار يافت‌.
اسميث‌ اثر ديگري‌ نيز با عنوان‌ «مدخلى‌ بر تاريخ‌ عرفان‌» دارد كه‌ نخست‌ در 931م‌ در لندن‌ به‌ چاپ‌ رسيد و هر بخش‌ آن‌ به‌ عرفان‌ يكى‌ از اديان‌ جهان‌ اختصاص‌ يافته‌، و با وجود اختصار، براي‌ بررسى‌ ظهور و سير و تحول‌ عرفان‌ در اديان‌ مختلف‌ و مطالعات‌ دين‌شناسى‌ سودمند است‌. اين‌ اثر در 977م‌ در لندن‌ با عنوان‌ «مدخلى‌ بر عرفان‌» بار ديگر انتشار يافت‌.
اسميث‌ براي‌ معرفى‌ عارفان‌ مسلمان‌ به‌ جهان‌ غرب‌ برخى‌ از سخنان‌، اشعار و پاره‌هايى‌ از آثار 0 تن‌ از عارفان‌ ايرانى‌ و عرب‌ را ترجمه‌ كرد و همراه‌ با شرح‌ مختصري‌ دربارة آنها و گزارشى‌ كوتاه‌ از تاريخچه‌ و چگونگى‌ گسترش‌ عرفان‌ اسلامى‌ با عنوان‌ «گزيده‌هايى‌ از عارفان‌ اسلام‌» در لندن‌ 950م‌ به‌ چاپ‌ رسانيد. او در 954م‌ گزيدة ديگري‌ از سخنان‌ و آراء صوفيان‌ با نام‌ «طريق‌ عشق‌ صوفى‌» منتشر ساخت‌.
اسميث‌ با تصحيح‌ و انتشار كتاب‌ الرعاية در 940م‌ پژوهش‌ را در آراء و انديشه‌هاي‌ محاسبى‌ كه‌ تا آن‌ زمان‌ به‌ سبب‌ دست‌ نوشت‌ بودن‌ كتاب‌ الرعاية دشوار مى‌نمود نك: اسميث‌ «محاسبى‌»، مقدمه‌. تكميل‌ كرد.
او مقالاتى‌ در نشريه‌هاي‌ شرق‌شناسى‌ چون‌ «نشرية انجمن‌ سلطنتى‌ آسيايى‌...»، «جهان‌ اسلام‌» و نيز در برخى‌ از نشريات‌ فارسى‌ و عربى‌ چون‌ روزگار نو و الادب‌ و الفن‌ منتشر كرده‌ است‌ نك: «دفتر»، .I/684 و نيز يكى‌ از كتابهاي‌ مجموعة «حكمت‌ شرق‌0» رساله‌اي‌ است‌ دربارة عطار تأليف‌ مارگارت‌ اسميث‌ نك: شميل‌، .35
به‌ آثار وي‌ بايد انتشار مجموعة اشعار آنجلا گوردون‌ 937م‌ و نيز «يادداشتهاي‌ روزانه‌ و خاطرات‌» خود او را كه‌ از 900 تا 963م‌ در 7 مجلد نگاشته‌ است‌، افزود. دست‌ نوشت‌ اين‌ اثر به‌ قلم‌ خود وي‌ در كتابخانة كالج‌ گرتن‌ نگاهداري‌ مى‌شود.
مآخذ: عقيقى‌، نجيب‌، المستشرقون‌، قاهره‌، 964م‌؛ نيز:
Girton College Register, 1869-1946, Cambridge, vol. I; Parrinder, G., introd. The Way of the Mystics of M. Smith, London, 1976; Schimmel, A., indtrod. R ? bi q a the Mystic (vide: Smith); Smith, M., The Diaries, Girton College, Fax: 05/08/97; id, Al-Ghaz ? l / the Mystic, Lahore, 1983; id, R ? bi q a the Mystic and Her Fellow-Saints in Islam, Cambridge, 1984; id, Al-Muh ? sib / an Early Mystic of Baghdad, Lahore, 1980.
مينا حفيظى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * * ب‌
ن‌ * * ب‌