اِسْماعيل‌ِ شَهيد، محمد اسماعيل‌ 193-246ق‌/779- 830م‌، فرزند عبدالغنى‌ و نوادة شاه‌ ولى‌الله‌ دهلوي‌، از علماي‌ هند و يكى‌ از رهبران‌ مسلمان‌ در مبارزه‌ با سيكهاي‌ تندرو. وي‌ به‌ شاه‌ اسماعيل‌ نيز شهرت‌ داشت‌.
اسماعيل‌ در پهلت‌، از توابع‌ مظفرنگر در هند، زاده‌ شد. در خردسالى‌ قرآن‌ كريم‌، صرف‌ و نحو و نيز مقدمات‌ فقه‌ را نزد پدرش‌ آموخت‌. در 0 سالگى‌ پدر را از دست‌ داد و عمويش‌، شاه‌ عبدالقادر د 242ق‌ مترجم‌ مشهور قرآن‌ به‌ اردو، سرپرستى‌ و تعليم‌ او را عهده‌دار شد. اسماعيل‌ تحصيلات‌ خود را در علوم‌ اسلامى‌ نزد شاه‌ عبدالقادر و ديگر افراد خاندانش‌، چون‌ شاه‌ عبدالعزيز، به‌ پايان‌ برد نك: احمدخان‌، 6؛ رحيم‌ بخش‌، 42 -44؛ اردو...، /49. حواشى‌ او بر برخى‌ آثار فلسفى‌ و نيز نگارش‌ رساله‌اي‌ در منطق‌ نشان‌ از گرايش‌ او به‌ علوم‌ عقلى‌ نيز دارد نك: رحيم‌ بخش‌، 45 -46.
زندگى‌ اجتماعى‌ و تبليغى‌ اسماعيل‌ با سخنرانيهاي‌ مذهبى‌ در جامع‌ دهلى‌ آغاز شد. او در طول‌ ربع‌ قرن‌ با خطابه‌هاي‌ پرشور خود همواره‌ بر نفى‌ برخى‌ باورها و آداب‌ و رسوم‌ رايج‌ ميان‌ مسلمانان‌ هند كه‌ آنها را بدعت‌ مى‌شمرد، كوشش‌ داشت‌ نك: اكرام‌، 8- 9؛ نيز نك: اردو، /50؛ رضوي‌، .II/89 او در سلك‌ مريدان‌ احمد شهيد، شاگرد شاه‌ عبدالعزيز در آمد؛ سپس‌ با پيوستن‌ اسماعيل‌ به‌ عبدالحى‌، داماد شاه‌ عبدالعزيز، گروهى‌ شكل‌ گرفت‌ كه‌ بعدها در درگيريهاي‌ مذهبى‌ هند نقش‌ مهمى‌ ايفا كرد همو، 305 89, .II/
اسماعيل‌ شهيد در 236ق‌ با احمد شهيد و پيروانش‌ راهى‌ سفر حج‌ شد و در اين‌ سفر كه‌ حدود 0 ماه‌ طول‌ كشيد، با شماري‌ از عالمان‌ استانبول‌ و نيز بلاد شام‌، مصر و مغرب‌ كه‌ همه‌ در قلمرو امپراتوري‌ عثمانى‌ بودند، ديدار كرد. درست‌ پس‌ از بازگشت‌ از حج‌، خطابه‌هاي‌ مهيج‌ وي‌ جهتى‌ ديگر يافت‌ و موج‌ حملات‌ او متوجه‌ تندروان‌ غير مسلمان‌ شد. اين‌ بار وي‌ مردم‌ را به‌ جهاد با سيكهاي‌ افراطى‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ بر مسلمانان‌ استيلا داشتند، فرا خواند و در نتيجه‌ جنگى‌ در 241ق‌ بر ضد سيكها روي‌ داد كه‌ رهبري‌ آن‌ بر عهدة اسماعيل‌ و احمد بود احمدخان‌، 7 - 8؛ رحيم‌ بخش‌، 47 به‌ بعد؛ نك: مهر، به‌ بعد، دربارةمسير حركت‌آنان‌ براي‌جنگ‌. همراهان‌اسماعيل‌در پيكارهاي‌ نخستين‌، پيروزيهاي‌ درخشانى‌ كسب‌ كردند، اما به‌ سبب‌ كارشكنى‌ برخى‌ از حاكمان‌ محلى‌ و عللى‌ ديگر، اين‌ پيروزي‌ دوام‌ چندانى‌ نيافت‌ و در جنگ‌ سختى‌ كه‌ در 4 ذيقعدة 246ق‌/ مة 831م‌، در ناحية بلكوت‌ درگرفت‌، اسماعيل‌ و استادش‌ احمد كشته‌ شدند و به‌ شهيد شهرت‌ يافتند رحيم‌ بخش‌، 51 -53.
آثار: . ايضاح‌ الحق‌ الصريح‌ فى‌ احكام‌ الميت‌ و الضريح‌، به‌ فارسى‌ كه‌ نخست‌ در 297ق‌ همراه‌ با ترجمة اردو و سپس‌ در 356ق‌ در دهلى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. . تقوية الايمان‌، به‌ زبان‌ اردو. اين‌ اثر در 343ق‌/924م‌ در كانپور منتشر شده‌، و نيز در «مجلة انجمن‌ سلطنتى‌ آسيايى‌» 852م‌، شم 3 به‌ انگليسى‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ نيز ترجمه‌اي‌ ديگر، لاهور، 969م‌. . تنوير العينين‌ فى‌ اثبات‌ رفع‌ اليدين‌، به‌ عربى‌ كه‌ در لاهور منتشر شده‌، و احمد خان‌ از اين‌ اثر با عنوان‌ قرة العينين‌ ياد كرده‌ است‌ ص‌ 7. . رد الاشراك‌، به‌ عربى‌. اين‌ كتاب‌ را نواب‌ صديق‌ حسين‌ خان‌ همراه‌ با قطف‌ الثمر به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. احاديث‌ اين‌ كتاب‌ در اثري‌ با عنوان‌ الادراك‌ تخريج‌ شده‌، و اين‌ تخريج‌ به‌ طور مستقل‌ نيز چاپ‌ شده‌ است‌ نك: اردو، /53؛ نيز: سركيس‌، /89. . رسالة فى‌ اصول‌ الفقه‌، به‌ عربى‌ كه‌ در دهلى‌ 311ق‌/ 893م‌ طبع‌ شده‌ است‌. . رسالة يك‌ روزه‌، رساله‌اي‌ است‌ كوچك‌ به‌ فارسى‌ كه‌ شاه‌ اسماعيل‌ آن‌ را در يك‌ روز و در جواب‌ اعتراض‌ فضل‌ الحق‌ خيرآبادي‌، عالم‌ شيعى‌ به‌ كتاب‌ تقوية الايمان‌ نوشته‌، و همراه‌ با ايضاح‌ الحق‌ به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌. . الصراط المستقيم‌، به‌ فارسى‌ كه‌ نخست‌ در بيروت‌ 285ق‌/868م‌ و سپس‌ در دهلى‌ 322ق‌/ 904م‌ چاپ‌ شده‌ است‌. . عبقات‌، مجموعة آراء و نظريات‌ شاه‌ اسماعيل‌ در تصوف‌. اين‌ اثر كه‌ به‌ عربى‌ است‌، در كراچى‌ 380ق‌/ 960م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌، و به‌ اردو نيز ترجمه‌ شده‌ است‌. . منصب‌ امامت‌، به‌ فارسى‌. اين‌ اثر در 962م‌ در كراچى‌ چاپ‌ شده‌، و ترجمة اردوي‌ آن‌ نيز در لاهور 949م‌ به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌ براي‌ ديگر آثار وي‌، نك: رحيم‌ بخش‌، 45؛ اردو، /53-54.
مآخذ: احمد خان‌، آثار الصناديد، لكهنو، مطبعة نولكشور؛ اردو دائرة معارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 386ق‌/966م‌؛ اكرام‌، محمد، موج‌ كوثر، لاهور، 984م‌؛ رحيم‌ بخش‌، محمد، حيات‌ ولى‌، لاهور، 955م‌؛ سركيس‌، يوسف‌ اليان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربية و المعربة، قاهره‌، 346ق‌/928م‌؛ مهر، غلام‌ رسول‌، سيداحمد شهيد، لاهور، كتاب‌ منزل‌؛ نيز:
Rizvi, A. A., A Socio- Intellectual History of the Isn ? p Ashari Sh / p / s in India, Canberra, 1986.
محمدجواد شمس‌