اِسْماعيل‌، شهري‌ در استان‌ اُبلاست‌ ادسا در جمهوري‌ اوكرائين‌. نام‌ اين‌ شهر در زبان‌ روسى‌ ايزمائيل‌ و در زبان‌ مولداويايى‌ سمريل‌، سميل‌ و نيز سيميل‌ بوده‌ كه‌ از واژة اسلاوي‌ زمى‌ به‌ معناي‌ مار و يا اژدها مشتق‌ شده‌ است‌. اين‌ واژه‌ همچنين‌ عنوانى‌ براي‌ برخى‌ اميران‌ و اشراف‌ مولداوي‌ بوده‌ است‌ X/72 , 3 BSE; 2 ؛ EIسامى‌، /44؛ بستانى‌، 1/9 -0، ولى‌ مؤلفان‌ ترك‌ برآنند كه‌ اين‌ شهر به‌نام‌ يكى‌ از سرداران‌ دولت‌ عثمانى‌ ناميده‌ شده‌ است‌. اوليا چلبى‌ در شرح‌ اين‌ مطلب‌ مى‌نويسد كه‌ چون‌ در 89ق‌/484م‌ و در عهد بايزيد دوم‌ سرداري‌ به‌ نام‌ قپودان‌ اسماعيل‌ قپودان‌ = فرمانده‌ و به‌ احتمال‌، كاپيتان‌ اين‌ شهر را فتح‌ كرد، لذا «شهر اسماعيل‌» نام‌ گرفت‌ /06؛ بستانى‌، 3/89.
اسماعيل‌ كه‌ در جنوب‌ غربى‌ بسارابى‌ واقع‌ شده‌ است‌، زمانى‌ تابع‌ دولت‌ كيِف‌ روس‌ بود، سپس‌ در اختيار اشراف‌ مولداوي‌ قرار گرفت‌ و از سدة 0 تا 3ق‌/6 تا 9م‌ حدود 00 سال‌ در تصرف‌ دولت‌ عثمانى‌ بود. مدتى‌ نيز به‌ تابعيت‌ دولت‌ رومانى‌ درآمد. در 8 ژوئن‌ 940 ظاهراً با حل‌ اختلاف‌ ميان‌ اتحاد شوروي‌ و رومانى‌ دربارة بسارابى‌ و بخش‌ شمالى‌ بوكووينا در اوت‌ همان‌ سال‌، اسماعيل‌ به‌ تابعيت‌ جمهوري‌ اوكرائين‌ درآمد. مساحت‌آنجا 00 ،2كم و داراي‌ 3بخش‌ و شهر بود كه‌شهراسماعيل‌مركز آن‌ XVII/401,¢õüõ¤‘õªù“ , 2 BSE.402 اسماعيل‌ تا 954م‌ استانى‌ مستقل‌ بود و از اين‌ سال‌ شهري‌ تابع‌ استان‌ ادسا در جمهوري‌ اوكرائين‌ شد 3 ، BSEهمانجا. اين‌ شهر كه‌ در ساحل‌ چپ‌ يكى‌ از شاخه‌هاي‌ رود دانوب‌ واقع‌ شده‌، در شمال‌ و شمال‌ غرب‌ با جمهوري‌ مولداوي‌ هم‌مرز است‌. از شمال‌ شرقى‌ آن‌ رود دنيستر مى‌گذرد و جنوب‌ شرقى‌ اسماعيل‌ به‌ سواحل‌ درياي‌ سياه‌ محدود است‌. اين‌ شهر در منطقه‌اي‌ هموار قرار گرفته‌، و بلندترين‌ نقطة آن‌ در شمال‌ شرق‌ 33 متر بالاتر از سطح‌ درياست‌. در نواحى‌ جنوب‌ و جنوب‌ شرق‌ از ارتفاع‌ آن‌ كاسته‌ مى‌شود و در برخى‌ نواحى‌ به‌ 0 تا 0 متر و در نزديكى‌ درياي‌ سياه‌ به‌ 0 تا 6 متر تنزل‌ مى‌يابد همانجا؛ رفعت‌، /75. ميانگين‌ دما در تابستان‌ منطقة اسماعيل‌ حدود /0+ و ميانگين‌ دما در زمستان‌ آن‌ - تا - سانتى‌گراد است‌ و در تابستان‌ دما، به‌ 2+ تا 3+ و در زمستان‌ دما به‌ 0- تا 5- سانتى‌گراد مى‌رسد. ميزان‌ بارندگى‌ سالانة آن‌ 50 تا 00 ميلى‌متر در جنوب‌ و 00 تا 50 ميلى‌متر در نواحى‌ شمالى‌ است‌. بيشترين‌ بارندگى‌ در تابستان‌ و حداقل‌ آن‌ در فاصلة ماههاي‌ اكتبر - فوريه‌ است‌ XVII/401 , 2 .BSE
شهر اسماعيل‌ در منطقه‌اي‌ خوش‌منظره‌ واقع‌ شده‌، و غرق‌ در باغها و چمنزارهاست‌ 3 ، BSEهمانجا. اين‌ شهر در ساحل‌ چپ‌ شاخة كيلى‌ رود دانوب‌، در فاصلة 0 كيلومتري‌ از ساحل‌ درياي‌ سياه‌ قرار گرفته‌، و بندري‌ به‌ روي‌ ناوگان‌ دريايى‌ گشوده‌ است‌. همچنين‌ ايستگاه‌ راه‌آهن‌ نيز دارد 3 BSE, 2 ، BSEهمانجاها؛ شمعدانى‌ زاده‌، .III/95
اوليا چلبى‌ در شرح‌ مربوط به‌ ساكنان‌ شهر اسماعيل‌ آورده‌ است‌ كه‌ در شهر كوي‌ مسلمان‌نشين‌ وجود دارد. ديگر اهالى‌ شهر رومى‌، ارمنى‌ و يهودي‌ هستند /06. بعدها به‌ سبب‌ جنگها و مرور زمان‌، وضع‌ تغيير يافت‌. اكنون‌ بيشتر اهالى‌ شهر اوكرائينى‌ هستند. بجز اوكرائينيها، روسها، مولداوياييها، آلبانيانيها و تاتارها نيز سكنى‌ دارند كه‌ دو گروه‌ اخير مسلمانند XVII/402 , 2 .BSEدر 971م‌ شمار اهالى‌ شهر 0 هزار نفر X/72 , 3 و در 985م‌، 9 هزار نفر بوده‌ است‌ «فرهنگ‌...»، .479
تاريخ‌ بناي‌ شهر مشخص‌ نيست‌. در سدة ق‌/2م‌ در محل‌ شهر اسماعيل‌ دژي‌ متعلق‌ به‌ جنواييها وجود داشت‌ كه‌ بعدها در اختيار اشراف‌ حاكم‌ مولداوي‌ قرار گرفت‌. در سدة 0ق‌/6م‌ از آن‌ دژ به‌ عنوان‌ يكى‌ از استحكامات‌ متعلق‌ به‌ سپاه‌ عثمانى‌ ياد شده‌ است‌ 3 ، BSEهمانجا؛ 2 .EIدر 89ق‌/484م‌ بايزيد دوم‌ نيروهاي‌ خود را متوجه‌ مولداوي‌ كرد. در پيكارهايى‌ كه‌ روي‌ داد كيليه‌ و آق‌ كرمان‌ كه‌ در ولايت‌ اسماعيل‌ و نزديك‌ اين‌ شهر قرار داشتند، به‌ تصرف‌ سپاهيان‌ عثمانى‌ درآمدند V(2)/1108 ؛ IA, قره‌چلبى‌، 90؛ اوزون‌ چارشيلى‌، /01- 02؛ نيز نك: ه د، آق‌ كرمان‌. خانهاي‌ كريمه‌ از نسل‌ جوجى‌ پسر چنگيز و از سلسله‌اي‌ با عنوان‌گراي‌ گري‌ كه‌ به‌ مفهوم‌ نيرومند بوده‌ است‌، با دولت‌ عثمانى‌ رابطه‌اي‌ نزديك‌ برقرار كردند. پيش‌ از آن‌ نيز ميان‌ آلتين‌ اردو اردوي‌ زرين‌ و دولت‌ عثمانى‌ روابط دوستانه‌اي‌ وجود داشت‌. در حملة سپاه‌ بايزيد دوم‌ به‌ مولداوي‌ منگلى‌گراي‌ كه‌ با مقام‌خانى‌ در 83ق‌/478م‌ به‌ شبه‌ جزيرة كريمه‌ فرستاده‌ شده‌ بود، با نيرويى‌ مركب‌ از 0 هزار نفر به‌ سپاه‌ عثمانى‌ پيوست‌ و در پيكار شركت‌ كرد اوزون‌ چارشيلى‌، /95-96، 97. اميران‌ منطقه‌ كه‌ از سپاهيان‌ عثمانى‌ شكست‌ خورده‌ بودند، نخست‌ در سالهاي‌ 90 -91ق‌/485-486م‌ به‌ پيكارهايى‌ دست‌ زدند و از كازيمير چهارم‌ شاه‌ لهستان‌ ياري‌ خواستند، ولى‌ طرفى‌ نبستند و دولت‌ عثمانى‌ همچنان‌ منطقه‌ را در دست‌ داشت‌ همو، /03، 04.
اسماعيل‌ در عهد سليمان‌ قانونى‌ و پس‌ از آن‌ گسترش‌ يافت‌ و در سدة 0ق‌ يكى‌ از شهرهاي‌ مهم‌ تابع‌ دولت‌ عثمانى‌ شد، چنانكه‌ در 003ق‌/595م‌ يكى‌ از مراكز نظامى‌ مهم‌ سپاه‌ عثمانى‌ بود ، IA همانجا. در 76ق‌/569م‌ سلطان‌ سليم‌ دوم‌ گروهى‌ از نوغايها را در اين‌ ناحيه‌ سكنى‌ داد 3 ، BSEهمانجا؛ اوليا چلبى‌، /96. در سدة 1ق‌/7م‌ با هجوم‌ قزاقها شهر اسماعيل‌ و دژ آن‌ دستخوش‌ ويرانى‌ شد. در 010ق‌/602م‌ قزاقها به‌ سوي‌ رود دانوب‌ هجوم‌ بردند و در نواحى‌ مجاور اسماعيل‌ دست‌ به‌ نهب‌ و غارت‌ زدند. هجوم‌ قزاقها به‌ اين‌ ناحيه‌ در 033ق‌/624م‌ تكرار شد. در سدة 1ق‌ با مهاجرت‌ عناصري‌ از تركان‌ كه‌ از شرق‌ آمده‌ بودند، موقعيت‌ نيروهاي‌ عثمانى‌ تا اندازه‌اي‌ استحكام‌ پذيرفت‌ ، IA همانجا. اوليا چلبى‌ شهر اسماعيل‌ را از موقوفات‌ وابسته‌ به‌ مكه‌ و مدينه‌ در آن‌ زمان‌ نوشته‌ است‌ /60.
در سدة 2ق‌/8م‌ در جريان‌ جنگهايى‌ كه‌ طى‌ سالهاي‌ 182- 188ق‌/768-774م‌ ميان‌ دو دولت‌ روسيه‌ و عثمانى‌ روي‌ داد، سپاهيان‌ روسى‌ در 6 ژوئية 770 شهر و استحكامات‌ اسماعيل‌ را تصرف‌ كردند. در 185ق‌/771م‌ اسماعيل‌ پايگاه‌ نيروي‌ دريايى‌ روسيه‌ در منطقة دانوب‌ شد XVII/400 , 2 BSEV(2)/1109; .IA, اين‌ جنگ‌ ساله‌ سرانجام‌ به‌ پيمان‌ كوچوك‌ قينارجه‌ منتهى‌ شد. طبق‌ مادة 6 اين‌ پيمان‌، آق‌ كرمان‌، كيليه‌ و اسماعيل‌ از سوي‌ دولت‌ روسيه‌ به‌ دولت‌ عثمانى‌ بازگردانده‌ مى‌شد راسم‌، /68، 84-87؛ لاموش‌، 49، 54؛ سامى‌، /914. اندكى‌ پيش‌ از آغاز جنگ‌ روس‌ و عثمانى‌201- 205ق‌/787-791م‌،مقامات‌ عثمانى‌ با سرپرستى‌ مهندسان‌ آلمانى‌ و فرانسوي‌ شهر اسماعيل‌ را به‌ صورت‌ دژي‌ استوار با ديوارهاي‌ محكم‌ و محوطة ويژه‌ سپاهيان‌ و سلاحهاي‌ سنگين‌ در آوردند كه‌ خندقى‌ بزرگ‌ گرد آن‌ حفر شده‌ بود. در 1 نقطة اين‌ دژ 60 سلاح‌ سنگين‌ كار گذارده‌ بودند 2 ، BSEهمانجا. در آن‌ هنگام‌ سپاه‌ مدافعان‌ اسماعيل‌ مركب‌ از 5 هزار نفر بود. در 204ق‌/790م‌ سپاه‌ روسيه‌ مأمور تصرف‌ دژ اسماعيل‌ شد، ولى‌ اقدام‌ آنان‌ با توفيق‌ همراه‌ نشد. در 791م‌ به‌ فرمانده‌ سپاهيان‌ روس‌ كه‌ اسماعيل‌ را در محاصره‌ داشتند، فرمان‌ تسخير شهر داده‌ شد همانجا؛ راسم‌، /195-197؛ اوزون‌ چارشيلى‌، .IV(1)/574 سپاه‌ روس‌ از 1 هزار نفر و 00 سلاح‌ سنگين‌ و نيز ناوگان‌ دريايى‌ تشكيل‌ شده‌ بود X/73 , 3 .BSEاسماعيل‌ بجز راه‌ خشكى‌ از راه‌ رود دانوب‌ نيز در محاصره‌ گرفته‌ شد. حمله‌ به‌ دژ اسماعيل‌ روز ادامه‌ يافت‌. در دسامبر 790 به‌ فرمانده‌ سپاه‌ عثمانى‌ در اسماعيل‌ 4 ساعت‌ مهلت‌ داده‌ شد تا دژ را تسليم‌ كند، ولى‌ فرمانده‌ سپاه‌ عثمانى‌ آن‌ را نپذيرفت‌. در روزهاي‌ و 0 دسامبر همان‌ سال‌ دژ زير آتش‌ شديد 00 عراده‌ توپ‌ قرار گرفت‌. سپاه‌ روس‌ از شرق‌ و غرب‌ و جنوب‌ دژ اسماعيل‌ را مورد حمله‌ قرار داد. سرانجام‌ استحكامات‌ سپاه‌ عثمانى‌ در هم‌ شكست‌ 2 ، BSEهمانجا و شهر به‌ تصرف‌ سپاهيان‌ روس‌ درآمد.
در نبرد اسماعيل‌ سپاهيان‌ عثمانى‌ 6 هزار كشته‌ برجاي‌ گذاردند. هزار نفر از مدافعان‌ شهر به‌ اسارت‌ روسها درآمدند. همچنين‌ در اين‌ پيكار 45 سلاح‌ سنگين‌ و 0 كشتى‌ به‌ تصرف‌ روسها درآمد همانجا. مآخذ روسى‌ شمار تلفات‌ ارتش‌ روسيه‌ را 037 كشته‌ و 33 ، مجروح‌ نوشته‌اند همانجا، ولى‌ مؤلفان‌ عثمانى‌ تلفات‌ سپاه‌ روس‌ را 5 هزار كشته‌ ذكر كرده‌اند جودت‌، /4، 6.
آيدوسلى‌ محمدپاشا به‌ شرط مصون‌ ماندن‌ جان‌ و مال‌ اهل‌ اسلام‌ تن‌ به‌ اسارت‌ داد، ولى‌ روسها به‌ عهد خود وفا نكردند و بسياري‌ از جمله‌ خود آيدوسلى‌ محمدپاشا را كشتند همو، /5؛ اوزون‌ چارشيلى‌، .IV(1)/577 جنگ‌ سالهاي‌ 787-791م‌ با پيمان‌ صلح‌ ياسى‌ به‌ تركى‌ = ياش‌ در 4 جمادي‌ الاول‌ 206ق‌/ ژانويه‌ 792م‌ پايان‌ پذيرفت‌. طبق‌ اين‌ پيمان‌ كه‌ مشتمل‌ بر 3 ماده‌ بود، شبه‌ جزيرة كريمه‌ و جزيرة تامان‌ به‌ روسيه‌ واگذار شد. در مقابل‌، روسيه‌ بسارابى‌، آق‌ كرمان‌، كيليه‌ و اسماعيل‌ را به‌ دولت‌ عثمانى‌ بازگرداند و رود دنيستر مرز روسيه‌ شناخته‌ شد. گرجستان‌ نيز به‌صورتى‌ كامل‌ در اختيار روسيه‌ قرار گرفت‌ لاموش‌، 54؛ راسم‌، /211، 212؛ V(2)/1109 ؛ IA, اوزون‌ چارشيلى‌، 592 .IV(1)/591, پس‌ از انعقاد صلح‌ياسى‌، دولت‌ عثمانى‌ در سالهاي‌ 208-209ق‌/794- 795م‌ طبق‌ فرمان‌ سلطان‌ سليم‌ سوم‌ دژ اسماعيل‌ را مرمت‌ كرد. فرمان‌ سلطان‌ اكنون‌ در موزة ادسا موجود است‌ 2 .EI
در 224ق‌/809م‌، در جنگ‌ روس‌ و عثمانى‌، بار سوم‌ اسماعيل‌ به‌ تصرف‌ نيروهاي‌ روسيه‌ درآمد. اين‌ جنگ‌ نيز با پيمان‌ صلح‌ بخارست‌ در 6 جمادي‌ الاول‌ 227ق‌/8 مة 812م‌ پايان‌ گرفت‌ X/73 , 3 BSEXVII/400; , 2 .BSEطبق‌ مادة اين‌ پيمان‌ مرز روسيه‌ كه‌ رود دنيستر بود، به‌ حدود رودخانة پروت‌ انتقال‌ يافت‌ و بسارابى‌ و نيز اسماعيل‌ در تصرف‌ روسيه‌ باقى‌ ماند IV/164 , 3 BSE; 2 ، BSEهمانجا؛ فريد، 01، 02؛ جودت‌، 0/3، 4. پس‌ از جنگهاي‌ كريمه‌ ميان‌ دو دولت‌ روسيه‌ و عثمانى‌ در سالهاي‌ 269-272ق‌/853- 856م‌، چهارمين‌ بار اسماعيل‌ از سوي‌ نيروهاي‌ روسيه‌ مسخر و طبق‌ پيمان‌ صلح‌ سن‌ استفانو به‌ صورتى‌ قطعى‌ به‌روسيه‌ واگذار شد.
پس‌ از انقلاب‌ 917م‌ روسيه‌، و خروج‌ اين‌ كشور از صحنة جنگ‌ جهانى‌ اول‌، در ربيع‌الاول‌336/ژانوية 918 شهر و منطقة اسماعيل‌ در اختيار دولت‌ رومانى‌ قرار گرفت‌. در 940م‌ در نتيجة توافق‌ با دولت‌ آلمان‌، اسماعيل‌ به‌ دولت‌ اتحاد شوروي‌ بازگردانده‌ شد. در جنگ‌ جهانى‌ دوم‌ در ژوئية 941 بار ديگر اسماعيل‌ به‌ تصرف‌ ارتش‌ رومانى‌ درآمد. در 6 اوت‌ 944 ارتش‌ شوروي‌ اسماعيل‌ را از تصرف‌ رومانى‌ خارج‌ كرد X/73 , 3 .BSEپس‌ از فروپاشى‌ اتحاد شوروي‌ و استقلال‌ جمهوري‌ اوكرائين‌، اسماعيل‌ در اختيار اين‌ جمهوري‌ قرار گرفت‌.
اوليا چلبى‌ كه‌ خود از اسماعيل‌ ديدن‌ كرده‌ بود، مى‌نويسد كه‌ بناي‌ شهر از گل‌ آميخته‌ به‌ ريگ‌ است‌. شهر تنها داراي‌ يك‌ گرمابه‌ است‌. اين‌ گرمابه‌ چندان‌ كثيف‌ و آلوده‌ است‌ كه‌ استفاده‌كنندگان‌ از آمدن‌ خود به‌ آنجا پشيمان‌ مى‌شوند. وي‌ شمار خانه‌هاي‌ شهر را دو هزار و دكانها را حدود 00 باب‌ نوشته‌ است‌ كه‌ اغلب‌ با تخته‌ پوشيده‌ شده‌اند /06. به‌ نوشتة او عسل‌، پنير، كره‌ و خاويار از محصولات‌ اسماعيل‌ است‌. گندم‌ و جو اين‌ ناحيه‌ به‌ غايت‌ لطيف‌ و سفيد است‌. شهر آق‌ كرمان‌ در شمال‌ اسماعيل‌ واقع‌ است‌ و سالانه‌ از اين‌ ناحيه‌ دو هزار ارابه‌ ماهى‌ به‌ مسكو فرستاده‌ مى‌شود. در 046ق‌/636م‌ كنعان‌ پاشا قلعة آن‌ را از نو بنا كرد كه‌ سوي‌ آن‌ به‌ طول‌ 0 هزار قدم‌ است‌ همو، /07. درون‌ قلعه‌ مسجد، انبار غله‌ و خانه‌ براي‌ استفادة 50 نفر وجود دارد همو، /07- 08. وي‌ همچنين‌ نوشته‌ است‌ كه‌ 00 نفر در خدمت‌ حاكم‌ هستند. شهر داراي‌ امين‌ گمرك‌، قاضى‌، فرمانده‌ سپاه‌، سردارينى‌چري‌، ميراب‌ و محتسب‌ است‌ /06.
تا پيش‌ از انقلاب‌ روسيه‌، اسماعيل‌ به‌ عنوان‌ شهري‌ بندري‌ مهم‌ براي‌ حمل‌ غلّه‌ بود. اين‌ شهر در جنگ‌ جهانى‌ دوم‌ ويران‌ شد، ولى‌ پس‌ از آن‌ در سالهاي‌ اجراي‌ برنامة سالة 946-950م‌، اين‌ شهر به‌ ويژه‌ بخش‌ بندري‌ آن‌ بازسازي‌ شد. اسماعيل‌ كه‌ بندري‌ بازرگانى‌ ميان‌ اتحاد شوروي‌ و كشورهاي‌ اروپاي‌ شرقى‌ بود، رفته‌رفته‌ به‌ صورت‌ بندري‌ مكانيزه‌ و يكى‌ از مراكز كشتيرانى‌ رود دانوب‌ درآمد. در شهر تأسيسات‌ صنعتى‌ همچون‌ نيروگاه‌ برق‌ بخاري‌ بزرگ‌، كارخانه‌هاي‌ تعمير كشتى‌، توليد مصالح‌ ساختمانى‌، تعمير موتور، كاغذ سازي‌ و شيلات‌ احداث‌ شد X/73 , 3 BSEXVII/401; , 2 .BSE
در منطقة قلعه‌ كه‌ ديوارهاي‌ آن‌ فرو ريخته‌، مسجدي‌ از سدة ق‌/5م‌ برجا مانده‌ است‌. از آثار معماري‌ سدة 9م‌ مى‌توان‌ به‌ مجموعة كليسايى‌ پاكروفسكى‌ 831م‌ و نيز كليساهاي‌ راژدستونسكى‌ 823م‌ و نيكلايف‌ 833م‌ اشاره‌ كرد. در شهر موزه‌اي‌ به‌ نام‌ آ. و. سووروف‌ داير است‌ همانجا.
مآخذ: اوزون‌ چارشيلى‌، اسماعيل‌ حقى‌، تاريخ‌ عثمانى‌، ترجمة وهاب‌ ولى‌، تهران‌، 370ش‌؛ اوليا چلبى‌، محمد، سياحت‌نامه‌، استانبول‌، ج‌ ، 315ق‌، ج‌ ، 928م‌؛ بستانى‌؛ جودت‌، احمد، تاريخ‌، استانبول‌، 309ق‌؛ راسم‌، احمد، عثمانلى‌ تاريخى‌، استانبول‌، 326-329ق‌؛ رفعت‌ افندي‌، احمد، لغات‌ تاريخيه‌ و جغرافيه‌، استانبول‌، 299ق‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 306-314ق‌؛ فريد، محمد، تاريخ‌ الدولة العلية العثمانية، بيروت‌، دارالنفائس‌؛ قره‌چلبى‌، عبدالعزيز، روضة الابرار المبين‌، بحقايق‌ الاخبار، قاهره‌، 248ق‌؛ لاموش‌، تاريخ‌ تركيه‌، ترجمة سعيد نفيسى‌، تهران‌، 316ش‌؛ نيز:
BSE 3 ; BSE 2 ; EI 2 ; IA; Sem'd @ n Q -Z @ de, S., M O r'i 't-tev @ rih, Istanbul, 1981; Sovetskii entsiklopedicheskii slovar' Moscow, 1987; Uzun 5 ar- s o l o , I.H., Osman o tarihi, Ankara, 1982.
عنايت‌الله‌ رضا
ب‌
تايپ‌ مجدد از ص‌ 5 به‌ بعد ن‌ * * ب‌