اَسْماءْ بِنْت‌ِ يَزيد (د پس‌ از 60ق‌/680م‌)، يكى‌ از زنان‌ صحابه‌ كه‌ خطابة او نزد پيامبر اكرم‌(ص‌) شهرتى‌ ويژه‌ دارد.
نام‌ ديگر اسماء را فُكيهه‌، و كنيه‌هاي‌ او را ام‌ عامر و ام‌ سلمه‌ آورده‌اند (ابن‌ سعد، 8/319؛ ابن‌ عبدالبر، 4/1787). وي‌ دختر يزيد بن‌ سكن‌ از قبيلة بنى‌ عبداشهل‌، از شاخه‌هاي‌ فرعى‌ قبيلة اوس‌ بود كه‌ پيش‌تر با پيامبر اكرم‌(ص‌) بيعت‌ كرده‌ بودند و برخى‌ از بزرگان‌ ايشان‌ همچون‌ پدر اسماء در غزوة احد به‌ شهادت‌ رسيدند (مثلاً نك: خليفه‌، 1/177؛ ابن‌ عبدالبر، 2/532، 4/1576؛ ذهبى‌، سير...، 2/297). مادر اسماء، ام‌سعد دختر خُزَيم‌ بن‌ مسعود بن‌ قلع‌ بود (ابن‌ سعد، همانجا؛ ابن‌ عساكر، 35). برخى‌ او را دختر عم‌ معاذ بن‌ جبل‌ دانسته‌اند (همو، 36)، اما ذهبى‌ اين‌ نسبت‌ را مردود دانسته‌ است‌ (همانجا، قس‌: تجريد...، 2/259؛ نيز براي‌ نسب‌ وي‌، نك: ابن‌ حبيب‌، 416).
گويند اسماء كه‌ اسلام‌ آورده‌ بود، همراه‌ با گروهى‌ از زنان‌ - و به‌ عنوان‌ سخنگوي‌ آنان‌ - براي‌ بيعت‌ نزد حضرت‌ رسول‌ (ص‌) رفت‌ و در آن‌ مقام‌، به‌ بيان‌ خطابه‌اي‌ شيوا پرداخت‌. او با ياد كردي‌ از كوششهاي‌ زنان‌ در كنار شويشان‌ و با اشاره‌ به‌ اين‌ مطلب‌ كه‌ زنان‌ نگاهدارندگان‌ امنيت‌ خانه‌اند، زنان‌ را با مردان‌ جهادگر در اجر و پاداش‌ الهى‌ همسنگ‌ دانست‌. پس‌ از آنكه‌ خطبة او به‌ پايان‌ رسيد، رسول‌ اكرم‌ (ص‌) و ياران‌ آن‌ حضرت‌ كلام‌ وي‌ را به‌ شيوايى‌ ستودند (ابن‌ عبدالبر، 4/1787- 1788). ظاهراً به‌ سبب‌ همين‌ خطابة رسا او را «خطيبة الانصار» خوانده‌اند (ابن‌ حجر، 12/399). در روايات‌ آمده‌ است‌ كه‌ چون‌ اسماء، براي‌ بيعت‌ نزد پيامبر (ص‌) رفت‌، دستبندهايى‌ زرين‌ به‌ دست‌ داشت‌ كه‌ درخشش‌ آنها چشم‌ را خيره‌ مى‌كرد. آن‌ حضرت‌ با اشاره‌ به‌ حساب‌ و بازخواست‌ اخروي‌، و مقايسة برخى‌ از دستبندهاي‌ زرين‌ با دستبند آتشين‌ در آخرت‌، او را از دلبستگى‌ به‌ مظاهر دنيا بيم‌ داد (ابن‌ عساكر، 37- 38؛ ابونعيم‌، 2/76؛ نيز نك: زمخشري‌، 1/157).
از آن‌ پس‌ اسماء در زمرة اصحاب‌ پيامبر اكرم‌(ص‌)، و در عداد انصار قرار گرفت‌ (نك: ابن‌ سعد، 3/434، 7/462؛ خليفه‌، 2/878؛ ابن‌ اثير، 5/590). او احاديث‌ بسياري‌ از رسول‌ اكرم‌(ص‌) نقل‌ كرده‌ كه‌ بيشتر آنها دربارة رفتارهاي‌ اجتماعى‌ و خانوادگى‌ و موضوعاتى‌ مربوط به‌ زنان‌ و زينت‌ آنان‌ و نيز آخرالزمان‌، روز قيامت‌ و مسألة دجال‌ است‌ (مثلاً نك: احمد بن‌ حنبل‌، 6/452 به‌ بعد؛ ابوداوود، 4/211، 437؛ حاكم‌، 2/249، جم). از ميان‌ كسانى‌ كه‌ از اسماء حديث‌ روايت‌ كرده‌اند، عمرو ابن‌ مهاجر مولاي‌ اسماء، شهر بن‌ حوشب‌، عبدالرحمان‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ صامت‌، مجاهد بن‌ جبر و اسحاق‌ بن‌ راشد را مى‌توان‌ نام‌ برد (ابن‌ سعد، 8/319، 320؛ خليفه‌، 2/801؛ ابن‌ عساكر، 33). احاديث‌ او كه‌ شمار آنها را 81 ذكر كرده‌اند (نك: كحاله‌، 1/67)، در آثار كسانى‌ چون‌ ابوداوود سجستانى‌، ترمذي‌، نسايى‌، ابن‌ ماجه‌، احمد بن‌ حنبل‌ و طبرانى‌ ثبت‌ شده‌ است‌ (احمد بن‌ حنبل‌، 6/372-373، 452 به‌ بعد؛ ابوداوود، 4/211، جم؛ نيز نك: هيثمى‌، 9/260؛ صفدي‌، 9/54). جز اينها، برخى‌ از مصاحبتهايى‌ كه‌ اسماء با حضرت‌ رسول‌(ص‌) داشته‌ است‌، در آثاري‌ چند به‌ چشم‌ مى‌خورد (افزون‌ بر منابع‌ ياد شده‌، نك: واقدي‌، 1/315، 2/476-477). گفتنى‌ است‌ كه‌ به‌ روايتى‌ حكم‌ «عده‌» براي‌ نخستين‌ بار دربارة او صادر شده‌ است‌ (نك: ابوداوود، 2/711). ابن‌ عبدالبر اسماء را به‌ عقل‌ و دين‌ ستوده‌ است‌ (4/1787).
به‌ گفتة ذهبى‌، او تا زمان‌ يزيد بن‌ معاويه‌ (حك 60 -64ق‌) زنده‌ بوده‌ است‌ ( سير، 2/297).
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسد الغابة، قاهره‌، 1280-1286ق‌؛ ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبر، به‌ كوشش‌ ايلزه‌ ليشتن‌ اشتتر، حيدرآباد دكن‌، 1361ق‌/1942م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1327ق‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1380ق‌/1960م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ سكينه‌ شهابى‌، دمشق‌، 1402ق‌/1981م‌؛ ابوداوود سجستانى‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، دار احياء السنة النبويه‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، قاهره‌، 1351ق‌/1933م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛ خليفة بن‌ خياط، الطبقات‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1966م‌؛ ذهبى‌، محمد، تجريد اسماء الصحابة، حيدرآباد دكن‌، 1315ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زمخشري‌، محمود، الفائق‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌ و محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1971م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ يوزف‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ كحاله‌، عمررضا، اعلام‌ النساء، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1386ق‌/1966م‌؛ هيثمى‌، على‌، مجمع‌ الزوائد، قاهره‌، مكتبة القدسى‌.
فرامرز حاج‌منوچهري‌