اَسْماء د 3ق‌/92م‌، دختر ابوبكر بن‌ ابى‌ قحافه‌ از صحابة پيامبرص‌، از نخستين‌ گروندگان‌ به‌ اسلام‌ و نيز راوي‌، مشهور به‌ ذات‌النطاقين‌. در 7 پيش‌ از هجرت‌ در مكه‌ زاده‌ شد ابن‌ عساكر، 0؛ ابن‌ اثير، على‌، /92؛ نووي‌، /29. وي‌ در كودكى‌ در مكه‌ به‌ دعوت‌ پدر خويش‌ ابوبكر اسلام‌ آورد و هجدهمين‌ نفر از مسلمانان‌ بود ابن‌سعد، /49؛ ابن‌عبدالبر، /783؛ ابن‌عساكر، نيز ابن‌اثير، على‌، همانجاها. با زبيربن‌ عوّام‌ ازدواج‌ كرد و از او صاحب‌ فرزند شد. عبدالله‌ و مصعب‌ بن‌ زبير از مشهورترين‌ فرزندان‌ اويند كلبى‌، 27؛ ابن‌ سعد، /50؛ زبيري‌، 76؛ ابن‌ عساكر، ، جم.
اسماء از مسلمانانى‌ بود كه‌ از مكه‌ به‌ مدينه‌ هجرت‌ كرد ابن‌ عبدالبر، /782-783 و در جنگ‌ يرموك‌ نيز همراه‌ زبير بود ابن‌ سعد، /53؛ ابن‌ عساكر، ، اما پس‌ از چندي‌ از زبير جدا شد و همراه‌ پسر خود عبدالله‌ تا قتل‌ او، در مكه‌ اقامت‌ كرد نك: ابن‌ سعد، همانجا؛ ابن‌ قتيبه‌، 73؛ ابن‌ عساكر، ، نيز 6- 8. دربارة شهرت‌ او به‌ ذات‌ النطاقين‌ گفته‌اند كه‌ چون‌ پيامبرص‌ و ابوبكر قصد هجرت‌ كردند، اسماء پيش‌ بند خويش‌ دو پاره‌ كرد و زاد و توشة آنان‌ را با آن‌ بست‌ و پيامبر او را دعا فرمود بخاري‌، 56- 58؛ ابن‌ عبدالبر، /782؛ ابن‌ منجويه‌، /17؛ ابونعيم‌، /5؛ اما مردم‌ شام‌ كه‌ به‌ جنگ‌ عبدالله‌ بن‌ زبير آمده‌ بودند، او را به‌ طعن‌ «ابن‌ ذات‌ النطاقين‌» مى‌خواندند و اين‌ لقب‌ را بر مادر و پسر وي‌ زشت‌ مى‌شمردند. حجاج‌ نيز عبدالله‌ را بدين‌ لقب‌ طعن‌ مى‌زد كه‌ مورد اعتراض‌ اسماء واقع‌ شد. عبدالله‌ خود با خواندن‌ شعري‌ از ابوذؤيب‌ هذلى‌ به‌ اين‌ لقب‌ افتخار كرد اين‌ عبدربه‌، /17؛ ابن‌ عساكر، 2؛ ابن‌ اثير، مبارك‌، /45-46.
گفته‌اند كه‌ آية شريفة «لا يَنْهيكُم‌ُ اللّه‌ُ عَن‌ِ الَّذين‌َ لَم‌ْ يُقاتِلوُكُم‌ْ فِى‌ الدّين‌ِ...» ممتحنه‌، 0/ وقتى‌ نازل‌ شد كه‌ قتيله‌ بنت‌ عبدالعزي‌ مادر اسماء با هدايايى‌ نزد او رفت‌، اما اسماء به‌ سبب‌ نامسلما نى‌ مادر از پذيرفتن‌ هدايا و اجازة ورود به‌ خانه‌ خودداري‌ كرد و در اين‌ باب‌ از پيامبر ص‌ سؤال‌ كرد و پيامبر اجازه‌ داد ابن‌ سعد، /52؛ ابن‌ عساكر، ، 7؛ قس‌: احمد بن‌ حنبل‌، /47.
از اسماء كه‌ ابن‌ حبان‌ وي‌ را در زمرة ثقات‌ برشمرده‌ /3، نزديك‌ به‌ 0 حديث‌ دربارة نماز، حج‌، زكات‌ و مسائل‌ اسلامى‌ روايت‌ شده‌ است‌ نك: شوكانى‌، 31؛ كحاله‌، /9؛ ونسينك‌، /1-2. كسانى‌ چون‌ عبادبن‌ عبدالله‌ بن‌ زبير، عروة بن‌ زبير، ابن‌ ابى‌ مليكه‌، عبدالله‌ بن‌ عباس‌ و فاطمه‌ بنت‌ منذر از او روايت‌ كرده‌اند احمد بن‌ حنبل‌، /44-54؛ ابن‌ منجويه‌، /18؛ ابن‌ عساكر، ، 0.
اسماء شعر نيز مى‌سرود، اما تنها بيت‌ از او باقى‌ مانده‌ كه‌ در اصالت‌ بيت‌ از آنها ترديد است‌ كحاله‌، همانجا؛ نيز نك: فواز، 4. همچنين‌ وي‌ به‌ تعبير رؤيا نيز آشنا بود و سعيد بن‌ مسيب‌، يكى‌ از معتبرترين‌ معبّران‌، اين‌ فن‌ را از اسماء فرا گرفته‌ بود ابن‌ عساكر، 1؛ ذهبى‌، /35.
وي‌ بسيار زيست‌ و پس‌ از قتل‌ پسرش‌ عبدالله‌ ناتوان‌ و نابينا گشت‌ ابن‌ سعد، همانجا؛ ابن‌ عبدربه‌، /15. در زمان‌ مرگ‌ وي‌ اختلاف‌ است‌، ولى‌ مسلم‌ است‌ كه‌ چند روزي‌ پس‌ از قتل‌ پسرش‌ درگذشت‌ ابن‌ سعد، /55؛ ابن‌ قتبيه‌، 73؛ بسوي‌، /24؛ ابن‌ عساكر، ، جم.
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسدالغابة، بيروت‌، 377ق‌؛ ابن‌ اثير، مبارك‌، جامع‌ الاصول‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر ارنؤوط، بيروت‌، 392ق‌/973م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 398ق‌/978م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌ فى‌ معرفة الاصحاب‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 380ق‌/960م‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 402ق‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ سكينه‌ شهابى‌، دمشق‌، 402ق‌/981م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 388ق‌/969م‌؛ ابن‌ منجويه‌، احمد، رجال‌ صحيح‌ مسلم‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ ليثى‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، قاهره‌، 355ق‌/933م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 313ق‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، استانبول‌، المكتبة الاسلاميه‌؛ بسوي‌، يعقوب‌، المعرفة و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ اكرم‌ ضياء عمري‌، 394ق‌/974م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، 368م‌؛ زبيري‌، مصعب‌، نسب‌ قريش‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 953م‌؛ شوكانى‌، محمد، درّ السحابة فى‌ مناقب‌ القرابة و الصحابة، به‌ كوشش‌ حسين‌ بن‌ عبدالله‌ عمري‌، دمشق‌، 404ق‌/984م‌؛ فواز عاملى‌، زينب‌، الدر المنثور فى‌ طبقات‌ ربات‌ الخدور، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ قرآن‌ كريم‌؛ كحاله‌، عمررضا، اعلام‌ النساء، بيروت‌، 404ق‌/984م‌؛ كلبى‌، هشام‌، جمهرة النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجى‌ حسن‌، بيروت‌، 407ق‌/986م‌؛ نووي‌، محيى‌الدين‌، تهذيب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنيريه‌؛ ونسينك‌، آرنت‌ يان‌، المعجم‌ المفهرس‌ لالفاظ الحديث‌ النبوي‌، استانبول‌، 988م‌. رضوان‌ مساح‌ ز //5 ز ن‌ - 7//5 ز ن‌ - 2//5