اِسْلام‌ْآبادِ غَرْب‌، نام‌ شهرستان‌ و شهر مركز آن‌ واقع‌ در استان‌ كرمانشاه‌.
شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌: اين‌ شهرستان‌ از شرق‌ به‌ شهرستان‌ كرمانشاه‌، از شمال‌ به‌ شهرستان‌ جوانرود، از غرب‌ به‌ شهرستان‌ سر پل‌ زهاب‌ و از جنوب‌ به‌ استان‌ ايلام‌ محدود مى‌شود ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 25). شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ با 5/671 ،4كم 2 مساحت‌ در قسمت‌ مركزي‌ استان‌ كرمانشاه‌ واقع‌ شده‌، و شهر كِرِند نيز در اين‌ شهرستان‌ واقع‌ است‌ (همان‌، 17، 25). همچنين‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ 3 بخش‌ با نامهاي‌ حميل‌، كرند و مركزي‌ و 12 دهستان‌ تقسيم‌ مى‌شود و مجموعاً داراي‌ 501 آبادي‌ است‌ (همان‌، 17، 18). ارتفاع‌ متوسط آن‌ از سطح‌ دريا 346 ،1متر گزارش‌ شده‌ است‌ (همان‌، 37).
ويژگيهاي‌ طبيعى‌: ناهمواريهاي‌ ناحية اسلام‌آباد غرب‌ بخشى‌ از پيشكوههاي‌ زاگرس‌ به‌شمار مى‌آيد كه‌ به‌صورت‌ موازي‌ از شرق‌ به‌ غرب‌ كشيده‌ شده‌ ( جغرافياي‌ كامل‌...، 1/408)، و دشتهاي‌ مرتفع‌ در ميان‌ آنها شكل‌ گرفته‌، و سبب‌ ايجاد گذرگاههاي‌ عمده‌ در اين‌ ناحيه‌ شده‌ است‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 3). مهم‌ترين‌ ارتفاعات‌ اين‌ ناحيه‌ اينهاست‌: پاطاق‌، نوا كوه‌ (كوه‌ نوح‌)، دالاهو، قلعه‌قاضى‌ و نسار كه‌ عموماً در فصل‌زمستان‌ پوشيده‌ از برفند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا).ارتفاعات‌ نواكوه‌ و دالاهو در واقع‌ حدفاصل‌ مناطق‌ گرمسيري‌ و سردسيري‌ استان‌ كرمانشاه‌ به‌شمار مى‌روند. نوا كوه‌ از اطراف‌ كرند و به‌ موازات‌ راه‌ اصلى‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ امتداد مى‌يابد و در گردنة پاطاق‌ به‌ ارتفاعات‌ دالاهو مى‌پيوندد و ارتفاع‌ بلندترين‌ قلّة آن‌ از سطح‌ دريا 442 ،2متر است‌( آمارنامةاستان‌كرمانشاه‌، 5؛نقشةعمليات‌...). ارتفاعات‌ دالاهو نيز از منطقة پاطاق‌ در جهت‌ شمال‌ به‌ طرف‌ ريجاب‌ كشيده‌ مى‌شود و ارتفاع‌ بلندترين‌ قلّة آن‌ از سطح‌ دريا 250 ،2متر است‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، همانجا). دشتهاي‌ حاصل‌خيز اين‌ ناحيه‌ كه‌ مهم‌ترين‌ آنها ماهى‌ دشت‌، كرند، راوند و بيونيچ‌ است‌، در ميان‌ اين‌ رشته‌ ارتفاعات‌ قرار دارد ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا).
شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ آب‌ و هوايى‌ نيمه‌خشك‌ با زمستانهاي‌ سرد و تابستانهاي‌ گرم‌ و خشك‌ دارد و تحت‌ تأثير سيستم‌ مديترانه‌اي‌ است‌. از اين‌رو باران‌ سالانه‌ بيشتر در فصلهاي‌ زمستان‌ و بهار فرو مى‌ريزد ( گزارش‌...، 1/ب‌؛ طرح‌ توسعه‌...، 2/381). معدل‌ حداكثر و حداقل‌ دما در دورة 6 ساله‌ (1365-1370ش‌) در ايستگاه‌ سينوپتيك‌ اسلام‌آباد غرب‌ به‌ ترتيب‌ 2/40 و 7/17- سانتى‌گراد، و شمار روزهاي‌ يخ‌بندان‌ 5/102 روز برآورد شده‌، و ميانگين‌ بارش‌ سالانه‌ طى‌ همان‌ سالها 516 ميلى‌متر محاسبه‌ شده‌ است‌ (نك: سالنامه‌... ). مرفولوژي‌ كوهستانى‌ و ريزشهاي‌ جوّي‌ نسبتاً زياد، سبب‌ سرچشمه‌ گرفتن‌ چندين‌ رود در اين‌ ناحيه‌ شده‌ است‌، مانند زيمكان‌، شامار، كرند، راوند، مِرِگ‌ و الوند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). رود كرند از ميان‌ شهر اسلام‌آباد غرب‌ عبور مى‌كند و سپس‌ به‌ نام‌ راوند به‌سوي‌ جنوب‌ منحرف‌ مى‌شود و همانند رود مرگ‌ پس‌ از ورود به‌ حوضة علياي‌ كرخه‌، سرانجام‌ به‌ رودخانة سيمره‌ مى‌پيوندد. رودهاي‌ زيمكان‌ و الوند نيز از كشور خارج‌ مى‌شوند و به‌سوي‌ خاك‌ عراق‌ جريان‌ مى‌يابند ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 11، 12، 13).
پوشش‌ گياهى‌ ناحيه‌ در بلنديها شامل‌ جنگلهاي‌ بلوط (كيهان‌، 2/455؛ كريمى‌، 59، 60؛ آمارنامة استان‌ باختران‌، شش‌) و چند نوع‌ درخت‌ ميوة جنگلى‌، و در دره‌هاي‌ مرطوب‌، درختان‌ زبان‌ گنجشك‌، مورد و توت‌ است‌ (همانجا). همچنين‌ چشمه‌هايى‌ در اين‌ ناحيه‌ وجود دارد كه‌ از آن‌جمله‌ هرسم‌، كرند، گوراجو، توتشاي‌ و بابا مقصود شهرت‌ بيشتري‌ دارند ( جغرافياي‌ كامل‌، 1/409).
جمعيت‌: در 1365ش‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ 466 ،229نفر جمعيت‌ داشته‌ ( سرشماري‌ عمومى‌...، 1)، و در 1370ش‌، جمعيت‌ آن‌، 871 ،236نفر ( 462 ،40خانوار) با 761 ،122نفر مرد و 110 ،114نفر زن‌ گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 66) كه‌ بر اين‌ اساس‌ نسبت‌ جنسى‌ برابر 6/107 به‌دست‌ مى‌آيد. از اين‌ شمار جمعيت‌، 2/37% آنها در شهرها و 1/59% در روستاها زندگى‌ مى‌كنند و بقيه‌ (7/3%) غير ساكنند (همانجا).
اقتصاد: فعاليت‌ اقتصادي‌ اهالى‌ به‌ترتيب‌ اهميت‌ چنين‌ است‌: زراعت‌، دامداري‌، باغداري‌ و پرورش‌ طيور و زنبور عسل‌ ( فرهنگ‌روستايى‌،139). در 1370-1371ش‌ سطح‌ زير كشت‌ محصولات‌ كشاورزي‌شهرستان‌ اسلام‌آبادغرب‌ 690 ،137هكتاربودكه‌240 ،129هكتار آن‌ به‌ شيوة ديم‌ و 450 ،8هكتار آن‌ به‌ شيوة آبى‌ بهره‌برداري‌ شده‌ است‌. از اين‌ مقدار 58 هزار هكتار به‌ كشت‌ گندم‌ آبى‌ و ديم‌ و 900 ،25هكتار به‌ كشت‌ جو آبى‌ و ديم‌ اختصاص‌ داشته‌ است‌. ساير محصولات‌ آن‌ حبوبات‌ (خصوصاً نخود)، نباتات‌ صنعتى‌ و علوفه‌اي‌، سبزيجات‌، صيفى‌ و ميوه‌ بوده‌ است‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 186- 195). منابع‌ آب‌ كشاورزي‌ اين‌ شهرستان‌ از رودخانه‌هاي‌ فصلى‌ و دائمى‌، چشمه‌، چاههاي‌ عميق‌ و نيمه‌عميق‌ و قناتها تأمين‌ مى‌شود ( فرهنگ‌ آباديها...، ده‌، يازده‌). نگهداري‌ و پرورش‌ دام‌، دومين‌ فعاليت‌ اقتصادي‌ اهالى‌ اين‌ شهرستان‌ به‌شمار مى‌رود، به‌گونه‌اي‌ كه‌ در 1365ش‌، 135 ،259رأس‌ گوسفند و بره‌، 540 ،115رأس‌ بز و بزغاله‌ و 304 ،46رأس‌ گاو و گوساله‌ در اين‌ نواحى‌ پرورش‌ و نگهداري‌ مى‌شدند ( فرهنگ‌ روستايى‌، 163). در گذشته‌ پشم‌ به‌ دست‌ آمده‌ از دام‌ اين‌ نواحى‌ به‌ كشور عراق‌ حمل‌ مى‌شده‌ است‌ (كيهان‌، همانجا). از صنايع‌دستى‌ و رايج‌ در اين‌ شهرستان‌ مى‌توان‌ از ريسندگى‌ و بافندگى‌ الياف‌، گليم‌بافى‌، قالى‌بافى‌، تهية نمد، زيلو، جاجيم‌ و گيوه‌ نام‌ برد ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، «6/1»).
ديگر ويژگيها: ساكنان‌ شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ داراي‌ مذهب‌ تشيع‌ و اهل‌ حق‌ هستند و به‌طور عمده‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ و گويش‌ كردي‌ سخن‌ مى‌گويند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). اين‌ شهرستان‌ محل‌ ييلاق‌ و قشلاق‌ عشاير متعددي‌ است‌. براساس‌ آمار ارائه‌ شده‌، سالانه‌ 736 ،25نفر ( 580 ،3خانوار) در فصل‌ تابستان‌ و 913 ،8نفر ( 242 ،1خانوار) از عشاير در فصل‌ زمستان‌ به‌ اين‌ شهرستان‌ رفت‌ و آمد دارند. اين‌ عشاير به‌طور عمده‌ از ايلات‌ قلخانى‌، كلهر، كرند، گوران‌ و سنجابى‌ هستند ( سرشماري‌اجتماعى‌...،20).امكانات‌ آموزشى‌ اين‌شهرستان‌ شامل‌ 515 دبستان‌، 80 مدرسة راهنمايى‌ و 20 دبيرستان‌ است‌. همچنين‌ خدمات‌ درمانى‌ اين‌ شهرستان‌ شامل‌ يك‌ بيمارستان‌، 18 درمانگاه‌، 7 آزمايشگاه‌ و 7 داروخانه‌ است‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 146).
شهر اسلام‌آباد غرب‌: اين‌ شهر با 46 و 31 طول‌ و 34 و 6 عرض‌ جعرافيايى‌در ارتفاع‌ 330 ،1متري‌از سطح‌دريا قرار گرفته‌است‌(پاپلى‌، 59) و با شهر كرمانشاه‌ (مركز استان‌)، 56 كم فاصله‌ دارد ( جغرافياي‌ كامل‌، 409؛ قس‌: نقشة راهنما...). اسلام‌آباد به‌ علت‌ قرار گرفتن‌ در مسير ارتباطى‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ - خسروي‌ (در كنار مرز) از اهميتى‌ ويژه‌ برخوردار است‌. ادامة اين‌ مسير در خاك‌ عراق‌ از خانقين‌ به‌ بغداد منتهى‌ مى‌شود. جادة ديگري‌ نيز از شرق‌ اسلام‌آباد از راه‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ منشعب‌ شده‌، در محل‌ پل‌ دختر به‌ راه‌ اصلى‌ تهران‌ - خرمشهر مى‌پيوندد (كردوانى‌، 39؛ نيز نك: نقشة راهنما).
شهر اسلام‌آباد و پيرامون‌ آن‌ به‌ واسطة مجاورت‌ با تمدنهاي‌ باستانى‌ عيلامى‌، كاسى‌ و بابلى‌ آثاري‌ از آنها را در خود جاي‌ داده‌ است‌ (كردوانى‌، 50). با توجه‌ به‌ آثار به‌ دست‌ آمده‌ از تپة چغاگاوانه‌، واقع‌ در مركز شهر اسلام‌آباد غرب‌، به‌ نظر مى‌رسد كه‌ قدمت‌ آن‌ به‌ سدة 9 تا اواسط سدة 7ق‌ م‌ باز مى‌گردد (همو، 46). آثار آتش‌سوزي‌ كه‌ در طبقات‌ حفاري‌ شدة اين‌ تپه‌ به‌ دست‌ آمده‌، احتمالاً ناشى‌ از حملات‌ پياپى‌ آشوريان‌، طى‌ همان‌ قرنها به‌ اين‌ شهر بوده‌ است‌ (همو، 49). آثاري‌ از جمله‌: زيورآلات‌ برنزي‌، بشقابهايى‌ به‌ سبك‌ ظروف‌ يافت‌ شده‌ در لرستان‌ و نيز نوارهايى‌ از سولفيد مس‌ طبيعى‌ از هزارة 3 يا 4ق‌م‌، از اين‌ تپه‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌ (ماتسون‌، 132 ؛ نيز نك: استاين‌، .(420 از ديگر آثار يافت‌ شده‌، يك‌ مُهر استوانه‌اي‌ با 3 رديف‌ خط ميخى‌ بابلى‌، مربوط به‌ هزارة 2 ق‌ م‌ و چند مجسمه‌ از الهة كيريرشه‌1 است‌ كه‌ داراي‌ ويژگيهاي‌ عيلامى‌ است‌. الهة كيريرشه‌، گال‌ و اينشوشيناك‌2 خدايان‌ سه‌گانه‌اي‌ را تشكيل‌ مى‌دادند (كردوانى‌، 46، 50؛ قس‌: ماتسون‌، .(293 تپة چغاگاوانه‌ با وسعت‌ يك‌ كم 2 شهر بزرگى‌ بوده‌ است‌ و شايد همان‌ «شيماش‌» يكى‌ از 3 پايتخت‌ عيلام‌ باشد كه‌ در سالنامه‌هاي‌ آشوري‌ از آن‌ ياد شده‌ است‌ و كاوشگران‌ مدتها در جست‌ و جوي‌ آن‌ بوده‌اند (كردوانى‌، 51؛ قس‌: ماتسون‌، همانجا).
در دورة اسلامى‌ نيز، جغرافيانگاران‌ در ذكر منزلگاههايى‌ كه‌ از كرمانشاه‌ به‌ بين‌النهرين‌ منتهى‌ مى‌شده‌ است‌، به‌ ترتيب‌ از كرمانشاه‌ - زبيديه‌ - مرج‌ القلعه‌ - حلوان‌ و ... نام‌ برده‌اند (يعقوبى‌، 270؛ ابن‌ رسته‌، 165-166؛ ابن‌ حوقل‌، 359؛ اصطخري‌، 195، 196؛ مقدسى‌، 135، 401؛ياقوت‌،4/68).لسترنج‌،زبيديه‌ را با موقعيت‌كنونى‌ اسلام‌آباد غرب‌ يكى‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 192 )، اما اين‌ نظر را قطعى‌ نمى‌توان‌ دانست‌. در دوره‌هاي‌ بعد اين‌ نقطه‌ هارون‌آباد نام‌ گرفت‌ و محل‌ سكناي‌ رؤساي‌ ايل‌ كلهر شد(ابوالحسن‌،152؛ ناصرالدين‌شاه‌، 76؛معصوم‌عليشاه‌،3/569؛ اوبن‌، 353). در 1164ق‌/1751م‌ هنگام‌ حملة نخست‌ كريم‌خان‌ زند به‌ كرمانشاهان‌ گروهى‌ از سران‌ كلهر همراه‌ ابوالحسن‌ گلستانه‌ وزير آن‌ سامان‌ در هارون‌ آباد به‌ پيشواز وي‌ رفتند (ابوالحسن‌، همانجا) و دو سال‌ بعد كريم‌خان‌، على‌ مردانخان‌ يكى‌ از مخالفينش‌ را كه‌ توانسته‌ بود در كرمانشاه‌ نيرويى‌ فراهم‌ آورد، در هارون‌آباد شكست‌ داد (قدّوسى‌، 437). سپس‌ در 1334ق‌/1916م‌، در حكومت‌ نظام‌السلطنه‌، هارون‌آباد كه‌ روستايى‌ داراي‌ موقعيت‌ سوق‌الجيشى‌ بود، مدتى‌ زيرسلطة سپاهيان‌ روسى‌ قرار گرفت‌ (بلوشر، 58). در سفرنامة جهانگردان‌ اروپايى‌ كه‌ ميان‌ نجد ايران‌ و بين‌النهرين‌ به‌ ويژه‌ از راه‌ گردنة پاطاق‌ به‌ سوي‌ كرمانشاه‌ در رفت‌ و آمد بودند، نام‌ هارون‌آباد بارها آمده‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند: سفرنامه‌هاي‌ پيترو دلاواله‌ در 1617م‌ (ص‌ 13)، ژان‌ اوتر در 1739م‌ (ص‌ 181)، راولينسون‌ در 1836م‌ (ص‌ 38)، كنت‌ لوران‌ دوسرسى‌ در 1829-1840م‌ (ص‌ 231)، سرهنگ‌ چريكف‌ روسى‌ در 1851م‌ (ص‌ 140)، ژاك‌ دومرگان‌ در 1891م‌ (ص‌ 63)، اوژن‌ اوبن‌ در 1907م‌ (همانجا) و بلوشر در 1916م‌ (همانجا).
در سدة اخير هارون‌آباد كه‌ روستايى‌ از بخش‌ باوندپور به‌ شمار مى‌آمد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌...، 5/269)، به‌تدريج‌ توسعه‌ يافت‌ و صورت‌ شهري‌ بالنسبه‌ مهم‌ يافت‌ (رزم‌آرا، 35). به‌ويژه‌ پس‌ از احداث‌ كارخانة قند تغييراتى‌ در ظاهر شهر پديد آمد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، همانجا؛ جغرافيا و اسامى‌...، 24).
در آغاز سدة 14ش‌ اين‌ شهر شاه‌آباد نام‌ گرفت‌ (رزم‌آرا، همانجا) و با پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامى‌ اسلام‌آباد ناميده‌ شد. در 1365ش‌ شهر اسلام‌آباد 177 ،73 نفر (542 ،13 خانوار) جمعيت‌ داشته‌ است‌ ( سرشماري‌ عمومى‌، 18) كه‌ در 1370ش‌ به‌ 412 ،77 نفر ( 974 ،13 خانوار) رسيد. از اين‌ شمار 581 ،39مرد و 831 ،37 نفر زن‌ ( آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌، 69) گزارش‌ شده‌ است‌ و بدين‌سان‌ در مقابل‌ هر 100 نفر زن‌، تقريباً 105 نفر مرد بوده‌اند (همانجا). در 1365ش‌ از جمعيت‌ 6 ساله‌ و بالاتر اين‌ شهر 3/63% باسواد بودند كه‌ اين‌ نسبت‌ در ميان‌ مردان‌ 7/72 درصد و بين‌ زنان‌1/53% است‌ ( سرشماري‌ عمومى‌، همانجا). در طبقه‌بندي‌ شاغلان‌ نيز بر حسب‌ گروههاي‌ عمدة فعاليت‌، از جمعيت‌ شاغل‌ 10 ساله‌ و بيشتر اين‌ شهر، 2/4% در گروه‌ عمدة كشاورزي‌، دامپروري‌، شكار و ...، 4/6% در گروه‌ عمدة صنعت‌، 4/17% در گروه‌ عمدة ساختمان‌، و بقيه‌ در ساير گروههاي‌ عمده‌ فعاليت‌ داشته‌اند (همانجا).
مآخذ: آمارنامة استان‌ باختران‌ (1363ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ باختران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ آمارنامة استان‌ كرمانشاه‌ (1371ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ كرمانشاه‌، تهران‌، 1372ش‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، ليدن‌، 1939م‌؛ ابن‌ رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفيسة، ليدن‌، 1891م‌؛ ابوالحسن‌ گلستانه‌، مجمل‌ التواريخ‌، به‌كوشش‌ مدرس‌ رضوي‌، تهران‌، 1320ش‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، ليدن‌، 1927م‌؛ اوبن‌، اوژن‌، ايران‌ امروز، ترجمة على‌اصغر سعيدي‌، تهران‌، 1362ش‌؛ اوتر، ژان‌، سفرنامه‌، ترجمة على‌ اقبالى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ بلوشر، ويپرت‌، سفرنامه‌، ترجمة كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، 1363ش‌؛ پاپلى‌ يزدي‌، محمدحسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبى‌ كشور، مشهد، 1367ش‌؛ جغرافيا و اسامى‌ دهات‌ كشور، وزارت‌ كشو، تهران‌، 1329ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ چريكف‌، سياحت‌نامه‌، ترجمة آبكار مسيحى‌، تهران‌، 1358ش‌؛ دلاواله‌، پيترو، سفرنامه‌، ترجمة شعاع‌الدين‌ شفا، تهران‌، 1348ش‌؛ راولينسون‌، هنري‌، سفرنامه‌، ترجمة سكندر امان‌ اللهى‌ بهاروند، تهران‌، 1362ش‌؛ رزم‌آرا، على‌، جغرافياي‌ نظامى‌ ايران‌ (كرمانشاهان‌)، تهران‌، 1320ش‌؛ سالنامة هواشناسى‌ كشور، اسلام‌آباد غرب‌، 1987-1992م‌؛ سرسى‌، لوران‌، ايران‌ در 1839-1840م‌، ترجمة احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 1362ش‌؛ سرشماري‌ اجتماعى‌ - اقتصادي‌ عشاير كوچنده‌ (1366ش‌)، جمعيت‌ عشايري‌ دهستانها، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ طرح‌ توسعة اقتصادي‌ كرمانشاهان‌، سازمان‌ برنامه‌، تهران‌، 1354ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور، سرشماري‌ عمومى‌ كشاورزي‌، 1367ش‌، استان‌ باختران‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363 ش‌ ؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ (آباديها) استان‌ 5 كردستان‌ ، دايرة جغرافيايى‌
ستاد ارتش‌، تهران‌، 1331ش‌؛ فرهنگ‌ روستايى‌ (1365)، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ قدوسى‌، محمدحسين‌، نادرنامه‌، مشهد، 1339ش‌؛ كردوانى‌، محمود، «كاوشهاي‌ علمى‌ تپة چغاگاوانة شاه‌آباد غرب‌»، باستان‌شناسى‌ و هنر ايران‌، تهران‌، 1350ش‌، شم 7، 8؛ كريمى‌، بهمن‌، جغرافى‌ مفصل‌ تاريخى‌ غرب‌ ايران‌، تهران‌، 1316ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1310ش‌؛ گزارش‌ وضع‌ موجود و گذشتة بخشهاي‌ مختلف‌ استان‌ باختران‌، سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، تهران‌، 1361ش‌؛ مرگان‌، ژاك‌، ايران‌، مطالعات‌ جغرافيايى‌، ترجمة كاظم‌ وديعى‌، تبريز، 1339ش‌؛ معصوم‌عليشاه‌، محمد معصوم‌، طرائق‌ الحقائق‌، به‌كوشش‌ محمدجعفر محجوب‌، تهران‌، 1318ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، ليدن‌، 1906م‌؛ ناصرالدين‌شاه‌، سفرنامة عتبات‌، به‌كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1363ش‌؛ نقشة راهنماي‌ كشور جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، گيتاشناسى‌، تهران‌، شم 165؛ نقشة عمليات‌ مشترك‌ (زمينى‌)، ادارة جغرافيايى‌ ارتش‌، تهران‌، سري‌ ، K551 برگ‌ 38-7 ؛ NI ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، البلدان‌، ليدن‌، 1891م‌؛ نيز:
Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate. London, 1966; Matheson, S. A., Persia: An Archaeological Guide, London, 1976; Stein, A., Old Routes of Western Ir ? n, London, 1940.
مژگان‌ نظامى‌