اِسْلام‌ْ آباد، نام‌ چند شهر و ناحية هند در دورة زمامداري‌ مسلمانان‌. كهن‌ترين‌ مأخذ دربارة نام‌ اسلام‌ آباد در هند مربوط به‌ سدة 9ق‌/15م‌ و حكومت‌ خلجها در مالوه‌ است‌ كه‌ قلعه‌اي‌ را، نزديك‌ هوشنگ‌ آباد در مركز هند، بدين‌ نام‌ مى‌خوانده‌اند (كرمانى‌، 29-30؛ دي‌، اوپندرانات‌، 97 -96 ؛ فرشته‌، 2/243- 244). مآخذ معاصر تغيير نام‌ انتت‌ ناگ‌1 پايتخت‌ باستانى‌ كشمير، به‌ اسلام‌ آباد را مربوط به‌ دورة حكومت‌ زين‌ العابدين‌ (820 -872ق‌/1417-1467م‌) از پادشاهان‌ كشمير مى‌دانند. امروزه‌ نيز اين‌ شهر، اسلام‌ آباد خوانده‌ مى‌شود و در 33 و 47 عرض‌ شمالى‌ و 75 و 12 طول‌ شرقى‌ و در كنار رود جهلم‌2 در نزديكى‌ شهر سرينگر قرار دارد (دويى‌، 358 ؛ دي‌، نوندولعل‌، 237 ؛ اردو دائره‌...، 2/704؛ 2 .(EI
بعد از دورة تسامح‌ مذهبى‌ نخستين‌ مغولان‌ هند، از دورة شاه‌ جهان‌ (1037- 1068ق‌/1628- 1658م‌) بر اجراي‌ قوانين‌ و دستورهاي‌ اسلامى‌ پافشاري‌ شد. آنگاه‌ شهرهاي‌ چندي‌ به‌ اسلام‌ آباد تغيير نام‌ يافت‌. بيشتر اين‌ شهرها مراكز مذهبى‌ و محل‌ گردهمايى‌ هندوان‌ بود. در 1040ق‌ شاه‌ جهان‌ يكى‌ از مراكز هندوان‌ را در نزديكى‌ الله‌ آباد تصرف‌ كرد و آن‌ را اسلام‌ آباد ناميد (خافى‌ خان‌، 1/454؛ سينها، 52 )؛ در 1044ق‌ نيز شهر اچهول‌ در كشمير را كه‌ يكى‌ از مراكز هندوها بود، به‌ اسلام‌ آباد تغيير نام‌ داد و معابد آنجا را ويران‌ كرد (كنبو، 2/34). سال‌ بعد شهر چهتره‌3 كه‌ داراي‌ 900 قريه‌ بود، اسلام‌ آباد ناميده‌ شد (لاهوري‌، 1(2)/122؛ كنبو، 2/209).
اورنگ‌ زيب‌، جانشين‌ شاه‌ جهان‌، تأكيد بيشتري‌ بر اسلامى‌ كردن‌ هندوستان‌ و اجراي‌ فقه‌ حنفى‌ داشت‌ و شهرهاي‌ بزرگى‌ را به‌ اسلام‌ آباد تغيير نام‌ داد. قلعة چاكنه‌ توسط يكى‌ از فرماندهانش‌ تصرف‌ شد و اسلام‌ آباد نام‌ گرفت‌ (شاه‌ نوازخان‌، 2/700-701). سپس‌ بندر چاتگام‌ (چيتاگنگ‌) در كنار خليج‌ بنگال‌ پس‌ از شورش‌ حاكمش‌ در 1075ق‌/1664م‌، به‌ تصرف‌ مسلمانان‌ درآمد و اسلام‌ آباد ناميده‌ شد. شهر ماتهورا4 در كنار رود جمنا، يكى‌ ديگر از مراكز مهم‌ زيارتى‌ هندوان‌ بود كه‌ به‌ اسلام‌ آباد تغيير نام‌ يافت‌ و بتخانه‌هايش‌ ويران‌ شد (خافى‌ خان‌، 2/188؛ بختاور خان‌، 1/386؛ هدي‌ والا، .(195
امروزه‌ در شبه‌ قارة هند دو شهر بدين‌ نام‌ خوانده‌ مى‌شود، اسلام‌ آباد در كشمير و اسلام‌ آباد پايتخت‌ جمهوري‌ پاكستان‌.
مآخذ: اردو دائرةمعارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 1386ق‌/1966م‌؛ بختاورخان‌، محمد، مرآة العالم‌: تاريخ‌ اورنگ‌زيب‌، به‌ كوشش‌ ساجده‌ س‌. علوي‌، لاهور، 1979م‌؛ خافى‌خان‌ نظام‌ الملكى‌، محمدهاشم‌، منتخب‌ اللباب‌، به‌ كوشش‌ كبيرالدين‌ احمد و غلام‌ قادر، كلكته‌، 1869-1874م‌؛ شاه‌نوازخان‌، مآثرالامرا، به‌ كوشش‌ اشرف‌ على‌، كلكته‌، 1890م‌؛ فرشته‌، محمدقاسم‌، تاريخ‌، كانپور، 1290ق‌/1874م‌؛ كرمانى‌، على‌، مآثر محمود شاهى‌، به‌ كوشش‌ نورالحسن‌ انصاري‌، دهلى‌، 1968م‌؛ كنبو، محمدصالح‌، شاه‌ جهان‌ نامه‌، به‌ كوشش‌ غلام‌ يزدانى‌ و وحيد قريشى‌، لاهور، 1967م‌؛ لاهوري‌، عبدالحميد، پادشاه‌نامه‌، به‌ كوشش‌ كبيرالدين‌ احمد و عبدالرحيم‌، كلكته‌، 1867م‌؛ نيز:
Day, Upendra Nath, Delhi, 1965; Dey, Nundo Lal, Medieval Malwa, The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, New Delhi, 1984; Douie, James, The Panjab, North- West Frontier Province and Kashmir , Lahore , 1916 ; EI 2 ; Hodivala , S. H., X Isl ? m- ? b ? d n , Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, 1920, vol. XVI; Sinha, S. N., Subah of Allah Abad under the Great Mughals, New Delhi, 1983.
مجيد سميعى‌