اِسْلام‌ْ آباد (اننت‌ ناگ‌1)، شهر و ناحيه‌اي‌ در استان‌ كشمير جنوبى‌، در جنوب‌ شرقى‌ درة كشمير در شمال‌ سلسله‌ جبال‌ پير پنجال‌ در 43 و 47 عرض‌ شمالى‌ و 75 و 12 طول‌ شرقى‌.
شهر اسلام‌آباد كه‌ در بخش‌ آبرفتى‌ كنار رود جهلم‌2 در جنوب‌ سرينگر و در قسمت‌ كشمير هند قرار گرفته‌، مركز اداري‌ ناحيه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ است‌. ناحية اسلام‌ آباد داراي‌ چشمه‌هاي‌ بسياري‌ است‌ كه‌ نهرهاي‌ كوچك‌ و بزرگى‌ را پديد مى‌آورند. از اتصال‌ چند نهر بزرگ‌ در نزديكى‌ شهر اسلام‌ آباد رود جهلم‌ تشكيل‌ مى‌شود («اطلس‌...3»، 59 ؛ حسن‌، 21 , 19 ؛ بريتانيكا، .(I/370 اسلام‌ آباد يكى‌ از پر جمعيت‌ترين‌ نواحى‌ درة كشمير است‌ كه‌ طبق‌ آمار 1990م‌ شمار اهالى‌ آن‌ 800 هزار نفر بوده‌ است‌. وسعت‌ ناحية اسلام‌ آباد 832 ،5كم2 است‌ («اطلس‌»، 154 ؛ بريتانيكا، همانجا).
ناحية اسلام‌آباد به‌ سبب‌ شرايط مناسب‌ آب‌ و خاك‌، منطقه‌اي‌ كشاورزي‌ و داراي‌ محصولات‌ مختلف‌ از جمله‌ برنج‌، ذرت‌، گندم‌ و دانه‌هاي‌ روغنى‌ است‌. برنج‌ مهم‌ترين‌ محصول‌ كشاورزي‌ اين‌ ناحيه‌ است‌. شهر اسلام‌ آباد مركز مبادلة محصولات‌ كشاورزي‌ منطقه‌ به‌ شمار مى‌رود («اطلس‌»، 160 -159 ؛ بريتانيكا، همانجا). در اسلام‌ آباد قالى‌ بافى‌ رواج‌ دارد. در گذشته‌ شال‌ بافى‌ نيز يكى‌ از صنايع‌ مهم‌ ناحيه‌ بوده‌ است‌ ( اردو...، 2/704؛ «اطلس‌»، .(61
اننت‌ ناگ‌ در روزگاران‌ كهن‌ تختگاه‌ كشمير بود. اين‌ نام‌ از دو واژة سنسكريت‌ اَنَنْت‌ به‌ معنى‌ جاودان‌ و نيز نام‌ الهه‌اي‌ در مذهب‌ هندوان‌ و بوداييان‌، و ناگ‌ به‌ معنى‌ مار تشكيل‌ شده‌ است‌. درگذشته‌ كشمير يكى‌ از مراكز مهم‌ پرستش‌ ناگ‌ (مونير ويليامز، 532-533 ,25 ؛ سالتوره‌، 1013 ، ؛ III/1006-1007 دي‌، 237 ، و شهر اسلام‌آباد از مهم‌ترين‌ مراكز پرستندگان‌ خورشيد (مارتانده‌4) بوده‌ است‌. پرستشگاه‌ مارتانده‌ در سدة 2ق‌/8م‌ به‌ دستور لليتاديتيه‌5، يكى‌ از حكام‌ كشمير در نزديكى‌ اسلام‌آباد بنا گرديد ( راج‌ ترنگينى‌، 103، 258؛ سالتوره‌، ؛ III/929-930 لاو، .(97 گروهى‌ از نويسندگان‌ معاصر گسترش‌ خورشيدپرستى‌ را در كشمير به‌ سبب‌ نفوذ كيش‌ مهرپرستى‌ ايرانى‌ در اين‌ منطقه‌ دانسته‌اند (آفاقى‌، 402). معبد مارتانده‌ در زمان‌ حكومت‌ سكندر شاه‌، معروف‌ به‌ بت‌ شكن‌ (791-816ق‌/1389-1413م‌) هنگام‌ گسترش‌ مذهب‌ اسلام‌ در درة كشمير ويران‌ شد (سالتوره‌، ؛ III/930 حسن‌، .(58
آگاهى‌ دقيق‌ از نفوذ اسلام‌ در اين‌ ناحيه‌ در دست‌ نيست‌. بيشتر اهالى‌ كشمير احتمالاً در دورة حكومت‌ سكندرشاه‌ ، نخستين‌ پادشاه‌ مسلمان‌
كشمير، به‌ اسلام‌ گرويدند (همو، 64 ؛ نهاوندي‌،1/204-206). دربارة زمان‌ تغيير نام‌ اننت‌ ناگ‌ به‌ اسلام‌آباد آگاهى‌ روشنى‌ در دست‌ نيست‌. گروهى‌ اين‌ تغيير نام‌ را مربوط به‌ دورة زمامداري‌ زين‌العابدين‌ (820 -872ق‌/1417-1467م‌) مى‌دانند و مى‌نويسند كه‌ وي‌ مدرسه‌اي‌ نيز در آنجا تأسيس‌ كرد (حسن‌، 90 ؛ اردو، همانجا).
ناحية اسلام‌ آباد داراي‌ آثار تاريخى‌ از جمله‌ بقاياي‌ پرستشگاه‌ باستانى‌ مارتانده‌ در 5 كيلومتري‌ شهر است‌. سبك‌ معماري‌ ويژة اين‌ بنا كه‌ بيشتر به‌ يونانى‌ شباهت‌ دارد، آن‌ را از ديگر بناهاي‌ هندي‌ متمايز مى‌سازد. برخى‌ ديگر از بناهاي‌ تاريخى‌ اسلام‌آباد اينهاست‌: مسجد اسلام‌آباد، قصر تابستانى‌ و باغ‌ اچهول‌ در نزديكى‌ شهر كه‌ به‌ فرمان‌ جهانگير بنا شده‌ است‌ (بورگس‌، 169 -168 ؛ سالتوره‌، ؛ III/929 I/741 ؛ ERE, جهانگير، 355؛ اردو، 2/704).
مآخذ: آفاقى‌، صابر، تعليقات‌ بر راج‌ ترنگينى‌ (هم)؛ اردو دائرة معارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 1386ق‌/1966م‌؛ جهانگير گوركانى‌، محمد، جهانگير نامه‌ ( توزك‌ جهانگيري‌ )، به‌ كوشش‌ محمد هاشم‌، تهران‌، 1359ش‌؛ راج‌ ترنگينى‌، ترجمة محمد شاه‌آبادي‌، به‌ كوشش‌ صابر آفاقى‌، راولپندي‌، 1974م‌؛ نهاوندي‌، عبدالباقى‌، مآثر رحيمى‌، به‌ كوشش‌ هدايت‌ حسين‌، كلكته‌، 1925م‌؛ نيز:
An Atlas of India, Delhi, 1990; Britannica, 1986; Burgess, J., X Indian Architecture n , Research Artilces, ed. V.A. Smith, Lahore, 1977; Dey, N. L. The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, New Delhi, 1984; ERE; Hasan , M., Kashm / r Under the Sul t ? ns, Calcutta, 1959; Law, B. Ch., Historical Geography of Ancient India, New Delhi, 1984; Monier - Williams, M., A Sanskrit - English Dictionary, Oxford, 1964; Saletore, R.N., Encyclopaedia of Indian Culture, New Delhi, 1981.
مجيد سميعى‌