اِسْلام‌ْآباد، پايتخت‌ جديد جمهوري‌ اسلامى‌ پاكستان‌. اين‌ شهر كه‌ در نزديكى‌ راولپندي‌ قرار دارد، در اكتبر 1959/مهر 1338 به‌ جاي‌ شهر كراچى‌ به‌ عنوان‌ پايتخت‌ پاكستان‌ برگزيده‌ شد و در فورية 1960 نام‌ اسلام‌ آباد براي‌ آن‌ انتخاب‌ گرديد (ذبيح‌، 241؛ نلسن‌، 147 ؛ اردو...، 2/702-703).
پس‌ از تشكيل‌ پاكستان‌ در 14 اوت‌ 1947م‌/23 مرداد 1326ش‌ كراچى‌ تا 13 سال‌ پايتخت‌ آن‌ كشور بود (ذبيح‌، 195) و چون‌ از نظر موقعيت‌ دفاعى‌، اداري‌، جغرافيايى‌ و اجتماعى‌ و نيز از حيث‌ آب‌ و هوا مناسب‌ نبود، در فورية 1959 به‌ فرمان‌ ايوب‌خان‌، رئيس‌ جمهور وقت‌، كميسيونى‌ به‌ رياست‌ يحيى‌ خان‌ جهت‌ گزينش‌ محلى‌ مناسب‌ براي‌ پايتخت‌ جديد تشكيل‌ شد (نلسن‌، كه‌ نتيجة آن‌ انتخاب‌ اسلام‌ آباد به‌ عنوان‌ پايتخت‌ جديد بود. بناي‌ اين‌ شهر از اكتبر 1961 آغاز گرديد ( اردو، همانجا؛ اسلام‌ آباد، 19 )، اما چون‌ پايتخت‌ جديد يكباره‌ آماده‌ نمى‌شد، راولپندي‌ كه‌ مركز ستادهاي‌ ارتش‌ بود، از 1959 تا 1969م‌ به‌ صورت‌ پايتخت‌ موقت‌ درآمد (اسعدي‌، 2/123؛ ذبيح‌، همانجا)، تا اينكه‌ سرانجام‌اسلام‌آبادبه‌طوركامل‌وقطعى‌پايتخت‌پاكستان‌شد(همانجا).
اوضاع‌ جغرافيايى‌: اسلام‌ آباد در فاصلة 33 و 19 تا 33 و 50 عرض‌ شمالى‌، و 72 و 23 تا 72 و 34 طول‌ شرقى‌ قرار گرفته‌ ( 2 ؛ EIاسلام‌ آباد، همانجا)، و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دريا بين‌ 762 تا 615 ،1متر است‌. اين‌ شهر در كرانة شمال‌ شرقى‌ فلات‌ پوتوهار در دامنة تپه‌هاي‌ مارگله‌ قرار دارد («حقايق‌...3»، 80 ؛ حاج‌ سيدجوادي‌، 167؛ نيز نك: «گردش‌...4»، .(7 دماي‌ متوسط اسلام‌ آباد در تابستان‌ به‌ 39 و در زمستان‌ به‌ 3 سانتى‌گراد مى‌رسد X/487) , 3 .(BSEمتوسط بارندگى‌ سالانة آن‌ 143 ،1ميلى‌متر است‌ (رضا، 26 ؛ «اسلام‌آباد زيبا5»، .(20
جمعيت‌ اسلام‌ آباد با حومة آن‌ در 1972م‌، 641 ،76نفر؛ در 1978م‌، 165هزارنفر (رضا،همانجا)؛ و در1982م‌، 210هزارنفربود(همانجا). اين‌ شمار در 1983م‌، به‌ 286 ،340رسيد كه‌ از آن‌ جمله‌ جمعيت‌ شهر 364 ،204نفر (341 ،113نفر مرد و 023 ،91نفر زن‌) بود (رضا، همانجا). در 1992م‌ جمعيت‌ اسلام‌ آباد 380 هزار نفر بوده‌ است‌ («اسلام‌ آباد زيبا»، همانجا).
در محلى‌ كه‌ اكنون‌ اسلام‌ آباد قرار دارد، شهري‌ كهن‌ به‌ نام‌ كوري‌ وجود داشته‌ كه‌ زمانى‌ گويا مركز تجاري‌ بزرگى‌ بوده‌ است‌. در آنجا مسجدي‌ وجود دارد كه‌ بنابر بعضى‌ روايات‌ در 189ق‌/805م‌ بنا شده‌ است‌ (حاج‌ سيدجوادي‌، همانجا)؛ در منطقة موريان‌ نيز آثاري‌ متعلق‌ به‌ زمان‌ بودا باقى‌ مانده‌ است‌. همچنين‌ شهري‌ كهن‌ از هندوها در سيدپور (در حومة اسلام‌ آباد) برجا مانده‌ است‌. اين‌ منطقه‌ مسير رودخانة سوان‌ بوده‌، و در آنجا آثاري‌ متعلق‌ به‌ دوران‌ ماقبل‌ تاريخ‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌ كه‌ در «موزة آثار طبيعى‌ اسلام‌ آباد» نگهداري‌ مى‌شود (همانجا؛ اسلام‌ آباد، 39 -37 ؛ ذبيح‌، 487) . در اين‌ شهر معبدي‌ متعلق‌ به‌ هندوان‌ نيز وجود دارد. راهى‌ كهن‌ كه‌ در دوران‌ پادشاهان‌ تيموري‌ هند ساخته‌ شده‌ است‌، از تپه‌هاي‌ مارگله‌ عبور مى‌كند (همانجاها).
در 1959م‌ كه‌ اسلام‌آباد به‌ عنوان‌ مركز پاكستان‌ تعيين‌ شد، كمتر اثري‌ از آبادي‌ در آن‌ وجود داشت‌، ولى‌ در مدتى‌ كمتر از 10 سال‌، بزرگ‌ راهها، خيابانهاي‌ وسيع‌، ساختمانهاي‌ بزرگ‌، پاركها، تفريح‌ گاههاي‌ عمومى‌، دانشگاهها، كتابخانه‌ها، مساجد، مدارس‌، بازارها و... در آن‌ پديد آمد.
اسلام‌ آباد از نظر طراحى‌ و معماري‌ داراي‌ هماهنگى‌، و نظير شهرهاي‌ دهلى‌ نو، كانبرا و برازيلياست‌. در احداث‌ اين‌ پايتخت‌ جديد معماران‌، شهرسازان‌ و طراحان‌ معروف‌ بين‌ المللى‌ مانند دوكسيادس‌، دارل‌ استون‌ و پونتى‌ شركت‌ داشتند (راجپوت‌، 44؛ اسلام‌ آباد، .(25
از نقطة مركزي‌ شهر اسلام‌ آباد، 4 بزرگ‌ راه‌ منشعب‌ مى‌شوند كه‌ پهناي‌ هريك‌ از آنها 8/365 متر است‌ و هر يك‌ به‌ ميدانى‌ به‌ وسعت‌ 1/3 كم2 منتهى‌ مى‌شوند. دو بزرگ‌راه‌ «اسلام‌ آباد» و «كشمير» نيز از طريق‌ بزرگ‌ راه‌ سراسري‌ پاكستان‌، اسلام‌ آباد را با شهرهاي‌ ديگر كشور مانند لاهور و پيشاور و ناحية كشمير متصل‌ مى‌كند. وسعت‌ شهر در طرح‌ كلى‌ 5/165 ،1كم2 در نظر گرفته‌ شده‌ است‌ (ذبيح‌، 236).
براي‌ رساندن‌ آب‌ به‌ اسلام‌ آباد دو سد بزرگ‌ راول‌ و سيملى‌ با درياچه‌هاي‌ آنها و نيز چند چاه‌ عميق‌ احداث‌ شده‌ است‌. سد راول‌ با ارتفاع‌ 38/24 متر داراي‌ درياچه‌اي‌ به‌ وسعت‌ 8/77 كم2 است‌ (همو، 477) و سد سيملى‌ گنجايش‌ 110 هزار كيلوليتر آب‌ دارد و با ارتفاع‌ 84 متر در دهكده‌اي‌ به‌ نام‌ سيملى‌ در 38 كيلومتري‌ اسلام‌ آباد واقع‌ شده‌، و بلندترين‌ سد پاكستان‌ است‌ (همو، 246-247).
زبان‌ و مذهب‌: غالب‌ مردم‌ روستايى‌ اين‌ ناحيه‌ به‌ زبان‌ پوتوهاري‌ - كه‌ لهجه‌اي‌ از زبان‌ پنجابى‌ است‌ - سخن‌ مى‌گويند و بيشتر مردم‌ شهر به‌ پوتوهاري‌ و پنجابى‌ و اردو تكلم‌ مى‌كنند؛ اما چون‌ اكثر آنان‌ كارمندان‌ دولت‌ مركزي‌ و سفارتخانه‌ها و كارگران‌ و كارمندان‌ برخى‌ كارخانه‌هاي‌ كوچك‌ و بازرگانان‌ و مغازه‌دارانى‌ هستند كه‌ در 30 سال‌ اخير در اسلام‌ آباد اسكان‌ يافته‌اند، زبان‌ انگليسى‌ نيز در ميان‌ آنان‌ رايج‌ است‌. مذهب‌ اهالى‌ شهر، اسلام‌ است‌ و تنها شمار اندكى‌ مسيحى‌ در آنجا زندگى‌ مى‌كنند.
دانشگاهها: در اسلام‌آباد 3 دانشگاه‌به‌نامهاي‌دانشگاه‌قائداعظم‌، دانشگاه‌ آزاد علامه‌ اقبال‌ و دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامى‌ وجود دارد:
دانشگاه‌ قائد اعظم‌ در 1965م‌ تأسيس‌ شد و در 1971م‌ به‌ محل‌ كنونى‌ در خيابان‌ مارگله‌ انتقال‌ يافت‌ و در 1976م‌ (جشن‌ صدمين‌ سال‌ ولادت‌ مؤسس‌ پاكستان‌) به‌ نام‌ قائد اعظم‌ ناميده‌ شد.
شمار دانشجويان‌ اين‌ دانشگاه‌ در مقاطع‌ مختلف‌ از دو هزار نفر تجاوز كرده‌، و هر سال‌ رو به‌ فزونى‌ است‌ («جزوه‌...1»، جم؛ ذبيح‌، 340- 348؛ «راهنما...2»، .(423-437
دانشگاه‌ آزاد علامه‌ اقبال‌ در پى‌ قانون‌ مصوب‌ 1974م‌ به‌ وجود آمد و مقارن‌ با جشن‌ 100 سالة ولادت‌ اقبال‌ در 1977م‌ به‌ نام‌ او نام‌گذاري‌ شد («دانشگاه‌...3»، جم؛ ذبيح‌، 349-360؛ «راهنما»، .(9-29
دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامى‌ در 1980م‌ به‌ وجود آمد و ادارة تحقيقات‌ اسلامى‌ بدان‌ منضم‌ شد. اين‌ اداره‌ در 1958م‌ تأسيس‌ گرديده‌ بود و در 1980م‌ وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامى‌، و در 1985م‌ جزو آن‌ دانشگاه‌ شد. اكنون‌ در دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامى‌ علوم‌ مختلف‌ از قبيل‌ اقتصاد و حقوق‌ اسلامى‌ و علوم‌ دينى‌ و زبان‌ و ادبيات‌ عرب‌، در مقطعهاي‌ ليسانس‌، فوق‌ ليسانس‌ و دكتري‌ تدريس‌ مى‌شود (ذبيح‌، 361- 369؛ «راهنما»، .(145-163 اين‌ دانشگاه‌ صدها دانشجو از كشورهاي‌ مختلف‌ دنيا مى‌پذيرد تا در علوم‌ اسلامى‌ تحصيل‌ كنند. تدريس‌ در اين‌ دانشگاه‌ عموماً به‌ زبان‌ عربى‌، و در برخى‌ موارد به‌ انگليسى‌ صورت‌ مى‌گيرد.
در اسلام‌ آباد يك‌ دانشكدة علوم‌ بازرگانى‌ پسرانه‌ و 6 دانشكدة علوم‌ و ادبيات‌ پسرانه‌ و 6 دانشكدة علوم‌ و ادبيات‌ دخترانة دولتى‌ نيز وجود دارد كه‌ در آنها دانشجويان‌ تا مقطع‌ ليسانس‌ در علوم‌ و ادبيات‌ تحصيل‌ مى‌كنند.
در زمان‌ ذوالفقار على‌ بوتو، همة مؤسسات‌ آموزشى‌ دولتى‌ شدند، اما پس‌ از او دولت‌ پاكستان‌ به‌ مؤسسات‌ خصوصى‌ اجازه‌ داد تا دبستانها و دبيرستانها و دانشكده‌ها و حتى‌ دانشگاههاي‌ غير دولتى‌ تأسيس‌ كنند.
ديگر مؤسسات‌ علمى‌ و فرهنگى‌:
شوراي‌ نظرية اسلامى‌: اين‌ شورا در 1957م‌ تأسيس‌ شد و اعضاي‌ آن‌ متخصصان‌ فقه‌ و حقوق‌ اسلاميند كه‌ به‌ توصية وزارت‌ امور مذهبى‌، به‌ دستور رئيس‌ جمهور انتخاب‌ مى‌شوند. وظيفة اصلى‌ آنان‌ بررسى‌ كلية قوانين‌ موجود كشور و تطبيق‌ آنها با اصول‌ اسلامى‌ و ارائة پيشنهادهايى‌ به‌ دولت‌ مركزي‌ و دادگاه‌ شرعى‌ فدرال‌ براي‌ اصلاح‌ يا لغو قوانينى‌ است‌ كه‌ با شريعت‌ منافات‌ دارند (ذبيح‌، 411-416).
دادگاه‌ شرعى‌ فدرال‌: اين‌ دادگاه‌ در 1980م‌ تشكيل‌ شد و متشكل‌ از اعضايى‌ است‌ كه‌ از ميان‌ علما و فقهاي‌ مذاهب‌ مختلف‌ اسلامى‌ و حقوق‌دانان‌ انتخاب‌ شده‌اند. از جمله‌ وظايف‌ اين‌ دادگاه‌ بررسى‌ كلية قوانين‌ موجود كشور و ارائة قوانين‌ ناسازگار با شريعت‌ به‌ دولت‌ مركزي‌، و تقديم‌ پيشنهادهايى‌ براي‌ تطبيق‌ آنها با اصول‌ شريعت‌ اسلامى‌ است‌. اين‌ دادگاه‌ با ادارة تحقيقات‌ اسلامى‌ و شوراي‌ نظرية اسلامى‌ همكاري‌ مى‌كند (همو، 415).
مؤسسة ملى‌ زبانهاي‌ نوين‌: اين‌ مؤسسه‌ كه‌ وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ قائد اعظم‌ است‌، در 1970م‌ به‌ عنوان‌ مركز آموزش‌ زبانهاي‌ نوين‌ تأسيس‌ شد. بخش‌ فارسى‌ اين‌ مؤسسه‌ از 1349ش‌ شروع‌ به‌ كار كرد و در 1351ش‌ كلاسهاي‌ فوق‌ ليسانس‌ آن‌ گشايش‌ يافت‌. در 1367ش‌ نخستين‌ گروه‌ دانشجويان‌ فوق‌ ليسانس‌ از اين‌ بخش‌ فارغ‌ التحصيل‌ شدند (پيرنيا، 99 -101).
مركز تحقيقات‌ فارسى‌ ايران‌ و پاكستان‌: اين‌ مركز در 1349ش‌ طبق‌ موافقت‌ نامه‌اي‌ بين‌ دو دولت‌ در راولپندي‌ تأسيس‌ شد و اكنون‌ در اسلام‌ آباد مشغول‌ فعاليت‌ است‌. كتابخانة بزرگ‌ «داتا گنج‌بخش‌» وابسته‌ به‌ اين‌ مركز است‌. اين‌ كتابخانه‌ از لحاظ كتابهاي‌ فارسى‌ از غنى‌ترين‌ كتابخانه‌هاي‌ پاكستان‌ است‌ و 351 ،15نسخة خطى‌ به‌ زبانهاي‌ فارسى‌، عربى‌ و اردو، و شمار بسياري‌ از كتابهاي‌ كمياب‌ و ناياب‌ چاپ‌ سنگى‌ دارد.
مقتدرة قومى‌ زبان‌ (فرهنگستان‌ پاكستان‌): اين‌ مؤسسه‌ در 4 اكتبر 1979 به‌ وجود آمد و وظيفة اساسى‌ آن‌ تهيه‌ و اجراي‌ وسائل‌ پيشرفت‌ زبان‌ اردو و واژه‌ گزينى‌ براي‌ آن‌ است‌.
بناهاي‌ دولتى‌: از مهم‌ترين‌ بناهاي‌ دولتى‌ اسلام‌ آباد اينها را مى‌توان‌ برشمرد: ايوان‌ صدر (كاخ‌ رياست‌ جمهوري‌)، ايوان‌ نخست‌ وزيري‌، مجلس‌ ملى‌، ديوان‌عالى‌ كشور، كاخ‌ وزارت‌ خارجه‌، ايوان‌ نمايندگان‌ (ممتاز، .(187-188
مراكز عمومى‌:
مزار شاه‌ عبداللطيف‌ امام‌ بري‌ (از صوفيان‌ بزرگ‌ دورة شاه‌ جهان‌ و اورنگ‌ زيب‌): اين‌ مزار در بخش‌ شمال‌ غربى‌ اسلام‌ آباد در دهكده‌اي‌ به‌ نام‌ نور شاهان‌ واقع‌ است‌. در اطراف‌ آن‌ چند مزار و گنبدِ يك‌ آتشكده‌ وجود دارد (ذبيح‌، 490-491؛ حاج‌ سيدجوادي‌، 167).
گولره‌ شريف‌: در حومة اسلام‌ آباد در غرب‌ راولپندي‌ روستايى‌ به‌ نام‌ گولره‌ شريف‌ واقع‌ است‌ كه‌ مزار مهرعليشاه‌ قادري‌ (1859-1937م‌) در آنجاست‌ (همانجا؛ ذبيح‌، 492-493؛ اسلام‌ آباد، .(23-24
در اين‌ روستا كتابخانة بزرگى‌ وجود دارد كه‌ در آن‌ حدود 15 هزار مجلد كتاب‌ چاپى‌ به‌ اردو، فارسى‌ و عربى‌، و تقريباً 100 ،1نسخة خطى‌ موجود است‌ كه‌ صدها نسخة آن‌ به‌ فارسى‌ و عربى‌ است‌.
جامع‌ فيصل‌: مسجدي‌ كه‌ ملك‌ فيصل‌ در 1966م‌ سنگ‌ بناي‌ آن‌ را نهاد (ذبيح‌، 87 -80؛ ممتاز، .(188-190
مآخذ: اردو دايرة معارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 1400ق‌/1980م‌؛ اسعدي‌، مرتضى‌، جهان‌ اسلام‌، تهران‌، مركز نشر دانشگاهى‌؛ پيرنيا، على‌، «مركز تحقيقات‌ فارسى‌ ايران‌ و پاكستان‌ و مؤسسة ملى‌ زبانهاي‌ نوين‌»، دانش‌، 1370ش‌، شم 26؛ حاج‌ سيدجوادي‌، كمال‌، «اسلام‌ آباد»، ميراث‌ جاودان‌، رايزنى‌ فرهنگى‌ سفارت‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، اسلام‌ آباد، 1370ش‌؛ ذبيح‌، محمد اسماعيل‌، اسلام‌ آباد، كراچى‌، 1984م‌؛ راجپوت‌، الله‌بخش‌، «اسلام‌ آباد»، پاكستان‌، [1969م‌]؛ نيز:
Allama Iqbal Open University, Islamabad, 1994: BSE 3 ; EI 2 ; Facts About Pakistan, Islamabad, 1988; Handbook of Universities of Pakistan, Islamabad , 1987 ; Hiking Around Islamabad, Islamabad, 1988 ; Islamabad , Islamic University, Islamabad, 1982; Islamabad the Beautiful, Islamic Research Institute, Islamabad, 1970; Mumtaz, Kamil Khan, Architecture in Pakistan, Singapore, 1985; Nilsson, S., The New Capitals of India, Pakistan and Bangladesh, London, 1975; Prospectus of Quaid-i-Azam University, Islamabad, 1995- 1996; Reza, M. H., Islamabad and Environs, Islamabad.
عليرضا نقوي‌