اِسْكى شَهْر، نام استان و شهر
مركز آن در شمال غربى آناتولى داخلى در كشور تركيه.
نام گذاري: اسكى شهر، مركز استان، در ناحيهاي قرار دارد كه در گذشتههاي
دور دوريلايون1 نام داشت و شهري در قلمرو دولت فريگيه بود ( پاولى، ؛ X/1577
استرابن، V/505 ؛ اومار، .(I/100 بناي شهر را به دوريلئوس2 ارتريايى3 در سدة 6
ق م نسبت دادهاند .(YA,IV/2830;IA,IV/384) اين نام در آثار
مورخانوجغرافيانگاران يونانىورومى به صورت دوريلائوم4 (استرابن، همانجا؛
ديودروس، آمده است كه در دورة هلنى، رومى و بيزانسى، دوريلئو5 و
دوريلائيون6 ، YA) همانجا) نيز ناميده مىشده است. نام اين شهر در آثار
پلينيوس (پلينى)، بطلميوس و ديگر جغرافيانگاران جهان باستان نيز به همين
صورتها مندرج است ( پاولى، همانجا؛ تكسيه، 2/344). در آثار مورخان و جغرافيا
نگاران اسلامى از آن به صورت دَرَوْليّه ياد شده است (بلاذري، 164؛
ابنخردادبه، 103؛ ياقوت، 2/571؛ ادريسى، 2/809؛ عبدالمؤمن، 2/525). برخى
مورخان عرب اين شهر را اَذروليّه (طبري، 6/439، 8/142؛ ابن اثير، 4/535)،
اَدرَوليه (يعقوبى، 2/292)، اَرَوليه (خليفه، 2/493) و اَردَوليه (ابن
خلدون، 3/89) نيز نوشتهاند.
اين شهر در جنگهاي مختلف به ويژه در دوران اسلامى بارها ويران، و سپس
تجديد بنا شده است (نك: پيشينة تاريخى در همين مقاله). گويند آنگاه كه
سلاجقة روم (آسياي صغير) بر اين منطقه چيره شدند، به سبب خرابههاي
دوريلايون آنجا را اِسكى شهر - يعنى شهر كهنه - ناميدند YA) ، IA, همانجاها).
به روايتى ديگر، عثمان، بنيانگذار خاندان عثمانى آنجا را اسكى شهر ناميده
است («دائرة المعارف ترك7»، ؛ XV/419 ، YA همانجا).
موقعيت جغرافيايى و چهرة طبيعى: استان اسكى شهر در 29 و 58 تا 32 و 4 طول
شرقى و 39 و 6 تا 40 و 9 عرض شمالى واقع شده، و مساحت آن 653 ،13كم 2، و
ارتفاع آن از سطح دريا 792 متر است (همان، .(IV/2815 اين استان از جنوب به
استان افيون قره حصار، از جنوب شرقى به قونيه، از مشرق به آنكارا، از
شمال غربى به استان بولو و از سمت غرب به بيلهجيك و كوتاهيه محدود است
(همانجا). شهرستانهاي تابع استان اسكى شهر اينهاست: چيفتلر، محموديه،
ميخالجيك، ساريجهكايا، سيدغازي و سيوْريحصار (همان، .(IV/2814
اسكى شهر، مركز استان، در دشت وسيعى كه به همين نام معروف است، در كنار
رود پُرسوق IV/384) ؛ IA, «دائرة المعارف ترك»، واقع شده است. مهمترين
بلنديهاي استان اينهاست: بُزداغ در جهت غربى - شرقى ، و سون دوكن با
ارتفاع 818 ،1متر در همان امتداد ؛ سيوري حصار كه قلة آن به نام چال داغ
با ارتفاع 690 ،1متر در راستاي جنوب شرقى - شمال غربى، و بلندترين كوه
استان به نام تركمن داغ با ارتفاع 825 ،1متر 2816) - ، YA,IV/2815 جدول شم
.(2 8/21% از مساحت استان را كوهها، 8/25% جلگهها، 8/51% آن را
فلاتو6/0%آنرامراتع.(1ُھ¤گ¢ُّ÷ٹIV/2815ٹِ‘ُû)¢÷û¢üٌُîھ—
بزرگترين رود استان، سكاريا، و شاخة مهم آن پرسوق است كه پس از پيوستن
آن به ساريسو، هر دو به سكاريا مىريزند (همان، .(IV/2817-2818 رودخانة پرسوق
و گاه ساريسو طغيان مىكنند و باعث خسارات بسيار در محلات مختلف شهر مىشوند
(«دائرة المعارف ترك»، همانجا). بزرگترين طغيان در 5 مارس 1950 روي داد كه
محلههاي واقع در بخش شمالى و مركزي آن تماماً ويران شد و بعدها محلههاي
جديدي براي آسيب ديدگان ساختند («دائرةالمعارف ديانت...1»، .(XI/401
هر چند اين ناحيه نقطة گذر ميان اقليمهاي آناتولى غربى و مركزي است، اما
به سبب محصور بودن در ميان كوهها، شرايط اقليمى مديترانهاي و نيز درياي
سياه در آن نفوذ چندانى ندارند و آب و هواي آن قارهاي است. تابستانها گرم
و خشك، و زمستانها سرد است. فصلهاي بهار و پاييز آن كوتاه است. حداقل دماي
آن به 12- سانتىگراد مىرسد. دماي متوسط سالانه 9/10 سانتىگراد است. متوسط
بارندگى سالانه 6/373 ميلىمتر است. جالب توجه است كه روزهاي يخبندان از
شهريور تا ارديبهشت ديده مىشود IV/2824) ؛ YA, «دائرةالمعارف ترك»، .(XV/420
استان اسكى شهر از نظر پوشش گياهى فقير است و از آنجا كه بخشى از آن در
آناتولى داخلى و بخشى ديگر در آناتولى غربى واقع شده است، پوشش گياهى هر
دو منطقه را جنگل و استپ تشكيل مىدهد. در بخشى كه در محدودة آناتولى غربى
واقع است، جنگلهاي كاج و صنوبر و در محدودة آناتولى داخلى به سبب بارش كم
پوششهاي استپى مانند خار و خارشتر ديده مىشود .(YA,IV/2824-2825)
اسكى شهر از ديدگاه زمينشناسى به دورة اول مربوط است و از نظر كانيها نيز
يكى از نواحى غنى تركيه است. از معادن آنجا، منيزيت، پرليت و منگنز،
همچنين مواد اولية سيمان را مىتوان نام برد (همان، .(IV/2820-2821 اما اشتهار
عمدة اسكى شهر به داشتن سنگ سيليكات منيزيوم است. از آنجا كه اسكى شهر
تنها ناحيهاي در جهان است كه اين ماده در آنجا فراوان است، به همين
سبب، اين سنگ به سنگ اسكى شهر معروف است. اين سنگ اگرچه هنگام استخراج
بسيار نرم است، ولى پس از مدتى رطوبت خود را از دست مىدهد و به مادة سختى
تبديل مىشود (همان، .(IV/2822
اسكى شهر به داشتن آبهاي معدنى و گرم نيز شهرت دارد. چنانكه در طول تاريخ
پادشاهان سلسلههاي مختلف براي استراحت به آنجا مىرفتهاند IV/384) ؛ IA,
«دائرة المعارف ترك»، .(XV/419
جمعيت: برابرسرشماريعمومى1990م/1369ش،جمعيتاستان اسكىشهر 057 ،641نفر بوده
است كه از اين ميان 436 ،477نفر در شهرها و 621 ،163نفر در بخشهاي كوچك و
روستاها زندگى مىكردند. طبق همين سرشماري، جمعيت مركز استان 082 ،413نفر
بوده است («آمار...2»، كه در ردهبندي شهرهاي تركيه از نظر جمعيت دهمين شهر
به شمار مىآمده، و استان اسكى شهر سى و يكمين استان از 73 استان كشور
تركيه است (همان، .(7 حدود 2/63% از جمعيت فعال استان، در كارهاي غيرصنعتى
اشتغال دارند .(YA,IV/2852)
اقتصاد و حمل و نقل: اسكى شهر در طول تاريخ خود به سبب داشتن آبهاي معدنى
و نيز قرار گرفتن بر سر راههاي مهم، يكى از شهرهاي فعال از نظر اقتصادي
بوده است. چنانكه امروز نيز يكى از مراكز و استانهاي مهم تركيه از نظر
اقتصادي و كشاورزي به شمار مىآيد. اين استان پس از استان آنكارا مهمترين
استان آناتولى داخلى است و از ديدگاههاي مختلف كمكهاي بسياري به استانهاي
همجوار خود مىرساند. بيشترين فرآوردة كشاورزي در اسكى شهر، غلات و چغندر قند
است. در سالهاي اخير با توسعة كشاورزي مكانيزه، فعاليت در بخش كشاورزي به
طور چشمگيري افزايش يافته است (همان، .(IV/2855 پابهپاي كشاورزي، دامداري
نيز رونق دارد، چنانكه 30% از درآمد حاصل از كشاورزي از طريق دامداري به
دست مىآيد (همان، .(IV/2869
اسكى شهر از نظر صنعتى نيز از پيشرفتهترين استانهاي تركيه است؛ پس از آنكه
در 1925م به استان تبديل شد، به سرعت از نظر صنعتى پيشرفت كرد
(«دائرةالمعارف ديانت»، .(XI/401 مهمترين صنايع آن اينهاست: لوكوموتيوسازي
كه قديمترين شاخة صنعتى در اين شهر است و در 1894م به هنگام كشيدن
راهآهن برلين - بغداد تأسيس شده است 2878) 2874, IV/2851, )؛ YA, كارخانة
توليد قند اسكى شهر كه در 1933م تأسيس شد (كوجاتورك، 543 )، نخستين كارخانة
توليد قند در )؛كارخانههايهواپيماسازي، YA,IV/2873-2874)–¨ùþ ماشين سازي،
؛«دائرةالمعارف IV/2877Šö‘õû)ö¥ صنايعغذايى،سيمانوج ترك»، نيز در اين شهر
داير است.
اسكى شهر از زمانهاي كهن محل تلاقى راههاي مهم بوده است؛ چنانكه راههاي
اصلى روم در اين محل به هم مىپيوست و آنگاه به 4 رشته تقسيم شده، به
سوي شهرهاي ازميت، ازمير، آنكارا و قونيه در 4 جهت شمال، غرب، شرق و جنوب
امتداد مىيافت. امروز نيز اسكى شهر بر سر راههاي اصلى كه آناتولى داخلى را
به ناحية مرمره مربوط مىكند، قرار دارد. اين شهر به وسيلة راهآهن نيز به
استانبول، ازمير، و از طريق آنكارا به آناتولى داخلى و شرقى و همچنين از
طريق قونيه به آدانا مربوط است (همان، .(XV/422
پس از كشاورزي و صنعت، بازرگانى سومين زمينة فعاليت اقتصادي در اسكى شهر
است. مراكز بازرگانى و كار عموماً در شمال شهر، و بخش بازار در جنوب آن قرار
دارد («دائرة المعارف ديانت»، همانجا).
مراكز فرهنگى: اسكى شهر از نظر فرهنگى نيز يكى از مراكز دانشگاهى تركيه است.
دانشگاه آناتولى كه در 1973م و دانشگاه عثمان غازي كه در 1993م افتتاح
شده است، هر دو از دانشگاههاي معتبر تركيه به شمار مىآيند. اسكى شهر يكى از
4 شهر تركيه است كه بيش از دو دانشگاه دارند. طبق برآورد سازمان امور دينى
تركيه، در 1992م در استان اسكىشهر 676 مسجد وجود داشت كه 144 باب آن در
مركز استان واقع بود (همان، .(XI/402
پيشينة تاريخى: تاريخ اسكى شهر با تاريخ ناحية دوريلايون درهم آميخته است و
بايد به عنوان يك واحد جغرافيايى مطالعه شود. كاوشها و پژوهشهاي علمى در
منطقة اسكى شهر نشان مىدهد كه اين ناحيه از دوران ديرينه سنگى مسكون
بوده است. نخستين مسكن انسانى در اطراف (3 كيلومتري) اين شهر قرار داشته
است IV/2830) .(YA, وجود ذخاير غنى معدنى نظير قلع و نقره («دائرةالمعارف
ديانت»، از يك سو، و منابع غنى آب («دائرة المعارف ترك»، از سوي ديگر، از
هزارة 4 قم اين ناحيه را به منطقهاي جالب و جاذب تبديل كرده است. وجود
دست افزارهايى از سنگ چخماق در محل نشان مىدهد كه اين ناحيه از هزارة 4
ق م مسكون بوده است («دائرة المعارف ديانت»، ، YA همانجاها). جالب توجه
است كه اسكى شهر در مرز ميان دو فرهنگ متفاوت اژهاي در غرب، و آناتولى در
شرق (مرز ميان فريگيه و بيتينيه) واقع شده است (همانجا). در فاصلة هزارة 4
ق م تا هزارة 2 ق م بازرگانان آشوري با اين منطقه ارتباط داشتند؛ آنان
پارچه، پشم و فرآوردههاي كشاورزي آورده، در مقابل نقره به كشور خود
مىبردند. اين روند تا حدود سدة 19 ق م، يعنى آغاز دوران تاريخى كه با
تشكيل دولت حتّى آغاز مىشود، ادامه داشته است (همان، .(IV/2832 آگاهى
دربارة تاريخ اسكى شهر در روزگار حتيها بسيار اندك است و مىتوان گفت كه
اسكى شهر در منطقة نفوذ اصلى فرهنگى حتيها نبوده است و فقط بقايايى پراكنده
از نشانههاي تمدن حتى در اينجا ديده مىشود (همانجا).
پس از حتيها، اسكىشهر در قلمرو فريگيها كه از قدرتمندترين دولتهاي آناتولى
بود (اومار، )، I/99 قرار گرفت؛ چنانكه به شهري فريگى معروف گرديد (همانجا؛
پاولى، ؛ X/1577 استرابن، .(V/505 در دوران حاكميت فريگيها كه تا سدة 7ق م
ادامه داشت، منطقه اسكىشهر روبهتوسعه نهاد («دائرةالمعارفديانت»،
همانجا).دورانفرمانروايى فريگيها با حملة كيمريها در 676 قم به سر رسيد
.(YA,IV/2833) آنگاه اسكى شهر به حاكميت ليدياييها درآمد. نهضت شهرنشينى و
بازرگانى كه با ليدياييها آغاز شده بود، منطقه را تحت تأثير قرار داد و اين
شهر نيز رو به توسعه نهاد («دائرة المعارف ديانت»، همانجا). در روزگار حاكميت
روم و بيزانس اسكى شهر (دوريلايون) بر سر راه استانبول - سوريه قرار داشت و
محل گذر بود. اين شهر از سدة 6 م به هنگام توسعة فعاليتهاي بازرگانى اهميت
ويژهاي پيدا كرد (همان، .(XI/398
در جريان فتوحات مسلمانان، دوريلايون محل تجمع سپاه بوده است (ابن
خردادبه، 113). به نوشتة بلاذري، معاويه در 31 ق/652م براي تصرف مصيصه به
دروليه آمد و از آنجا به انطاكيه رفت (ص 164- 165).
پس از اعراب قبايل ترك بدانجا هجوم بردند. سليمانشاه بن قتلمش از طرف
الب ارسلان سلجوقى براي محافظت از سرحدات سلجوقى به آناتولى فرستاده شد.
وي كه مؤسس سلسلة سلجوقيان آسياي صغير بود، در صدد گسترش منطقة نفوذ خود
برآمد و ازنيق را به پايتختى برگزيد. سرداران او دروليه را كه از اين به
بعد اسكى شهر ناميده شد، به تصرف خود درآوردند IV/2835) ؛ YA, «دائرة المعارف
ديانت»، همانجا). شكست سلجوقيان در نخستين پيكار صليبى، راه آسياي صغير را
بر مسيحيان گشود (رانسيمان، و حملة تركها به اروپا را دو سده به عقب انداخت
(حتى، 808). نيروهاي صليبى براي رفع خستگى و تجديد قوا دو روز در اسكىشهر
ماندند و سپس به سوي شرق حركت كردند (رانسيمان، .(144 در پى آن ادارة امور
اسكى شهر از دست سلجوقيان خارج شد و بار ديگر به دست دولت بيزانس افتاد
(«دائرة المعارف ديانت»، همانجا).
هنگامى كه قليچ ارسلان دوم كشورش را ميان فرزندانش تقسيم كرد، حكومت
اسكى شهر به محيىالدين مسعود رسيد. اسكى شهر، به رغم اينكه در مدت
فرمانروايى سلجوقيان از طريق بازرگانى ثروت بسياري كسب كرد، اما از آنجا كه
در خط مرزي واقع شده بود، توسعة چندانى نيافت ؛ YA,IV/2835) «مختصر...»، 5؛
مشكور، 91).
با حملة مغولان به آناتولى حكومت اسكىشهر و توابع آن به نورالدين جاجا
يكى از سرداران مغول واگذار شد (آقسرايى، 33، 45، 75). وي در اسكى شهر
مسجدي بنا كرد و موقوفاتى را نيز براي تأمين هزينة آن تعيين نمود. وي
همچنين در آبادي اسكى شهر كوشيد («دائرة المعارف ديانت»، .(XI/399 در همين
اوان، فشار مغولان و فرمانروايان سلجوقى بر مردم، شورشهايى را پديد آورد كه
قيام مردم اسكى شهر و افيون قرهحصار به رهبري شخصى به نام احمد از آن
جمله است .(YA,IV/2837)
با ضعيف شدن دولت سلجوقى آسياي صغير، هر يك از اميران تابع آن در قلمرو
خود اعلان استقلال كردند، چنانكه 12 اميرنشين كوچك به وجود آمد (راسم،
1/11-12؛ مراد، 1/21). در اين ميان عثمانيها نيز به رهبري عثمان غازي كه
ادارة ناحية اسكىشهر و سُگود را از دورة ارطغرل در دست داشتند، برخى نواحى از
جمله اينهگول و قرهجهحصار را تصرف كردند. سلطان سلجوقى علاءالدين كيقباد
بن فرامرز نيز طى فرمانى، و با فرستادن طبل، كمر و شمشير، ادارة اسكى شهر و
نواحى پيرامون آن توسط آنها را بهرسميت شناخت (فريدون بك، 1/56 - 58؛
سعدالدين، 1/17- 18؛ قره چلبىزاده، 339). عثمان غازي پس از اين موفقيت،
خطبة جمعه را در قرهجه حصار، و خطبة عيد را در اسكى شهر خواند (عاشق
پاشازاده، 18). طبق يك سنت قديمى اوغوزان، عثمان غازي نواحى تحت فرمان
خود را به تيول برادران، فرزندان و هم رزمانش داد كه اسكىشهر به برادرش
گوندوز واگذار شد (اوزون چارشيلى، .(I/108 به اين ترتيب، اسكىشهر و نواحى
اطراف آن خاستگاه خاندان عثمانى، و نخستين بخش از قلمرو دولت عثمانى
محسوب مىشود (مراد، همانجا).
پس از عثمان غازي در زمان سلطنت اورخان، اسكى شهر به تصرف امير قرامان
درآمد. مراد اول پس از تصرف آنكارا، اسكى شهر را از قرهمانيان باز پس گرفت
، YA) همانجا). پس از جنگ آنكارا و اسارت ايلدرم بايزيد توسط تيمور در جريان
اختلاف فرزندان بايزيد بر سر جانشينى (هامر پورگشتال، 1/309 به بعد)، اسكى
شهر به ادارة عيسى چلبى، فرزند بايزيد، درآمد («دائرة المعارف ترك»، .(XV/426
آنگاه كه محمد چلبى، محمد اول، موفق شد رقيبان را از ميان برداشته، سلطنت
عثمانى را بلامعارض تصاحب نمايد، اسكى شهر نيز به فرمان سلطان درآمد ، YA)
همانجا). اين وضع در تمام ادوار تاريخ عثمانى ادامه داشت و بر حسب تقسيمات
كشوري عثمانى، گاه به گاه به يكى از ايالات منضم مىشد. از جمله گاه
جزئى از ايالت خداوندگار و سنجاق كوتاهيه (حاجى خليفه، 642؛ سامى، 2/937-
938)، و زمانى جزء بيگلربيگى آناتولى به مركزيت كوتاهيه («دائرة المعارف
ترك»، همانجا) شمرده مىشد.
اسكى شهر در لشكركشيهاي عثمانيها به شرق يكى از نقاط تجمع سپاه بودهاست.
چنانكه در لشكركشى سليمان قانونى به ايران در 942ق/1535م كه در تاريخ
عثمانى به «سفر عراقين» معروف است، اين شهر يكى از توقفگاههاي سپاه بود.
نصوح مطراقچى مؤلف كتاب بيان منازل سفر عراقين كه همراه اردوي عثمانى
بوده، نقشة آنجا را به صورت رنگى و مينياتور ترسيم كرده است (نك: گ b .(109
بحران اقتصادي سدة 11ق/17م كه سراسر امپراتوري عثمانى را فرا گرفته بود،
اسكى شهر را نيز تحت تأثير قرار داد. روستاييان كشت و كار را رها كرده، به
دزدي و راهزنى پرداختند. همچنين در قيام جلاليها اسكى شهر مدتى از سوي
شورشيان به رهبري حسن جلالى اشغال شد IV/2838) .(YA, به هنگام لشكركشى
مراد چهارم به بغداد در 1047ق/ 1637م، هنگامى كه وي به اسكىشهر رسيد، خبر
يافت درويشى كه خود را مهدي خوانده است، در اين شهر و اطراف آن بسياري را
دور خود جمع كرده، خراج مىطلبد. به امر سلطان وي را با 12 نفر از يارانش
دستگير كرده، به مجازات رساندند (هامر پورگشتال، 3/2022- 2023). گفتنى است
كه اسكى شهر و اطراف آن يكى از مراكز مهم اخيگري (نك: ه د، اخى) بوده است
(اوزون چارشيلى، .(I/105
در سدة 19م با فزونى گرفتن مهاجرت از كريمه، قفقاز، روم ايلى و بلغارستان
به اين ناحيه، چهرة شهر دگرگون شد، چنانكه در 1279ق/ 1862م چركسها و ابخازها
به اين منطقه آمدند و پس از مدتى 10 روستاي تاتارنشين در اطراف شهر پديد
آمد. گذشته از مسلمانان، پيروان ديگر مذاهب مانند ارتدكس، ارمنى و يهودي در
اين شهر مىزيستند كه هر كدام مدارس مخصوص خود داشتند. سيل اين مهاجرت تا
پايان جنگهاي بالكان در 1912م ادامه داشت. مهاجران بيشتر زمينهاي اوقافى و
خالصه را در اختيار داشتند و در آنجا به كار مىپرداختند ؛ YA,IV/2840) «دائرة
المعارف ديانت»، .(XI/400
پس از پايان جنگ جهانى اول در 1918م، در پى شكست و تجزية امپراتوري
عثمانى، اسكى شهر كه نسبتاً بزرگ و پرجمعيت بود، در 23 ژانوية 1919م/3 بهمن
1297ش توسط نيروهاي انگليسى اشغال شد (همانجا؛ .(YA,IV/2841 آنان ايستگاه
راهآهن را در اختيار خود گرفتند. در اين زمان اسكى شهر از موقعيت ويژهاي
برخوردار بود؛ چنانكه مىخواستند آنجا را پايتخت قرار دهند (همانجاها). فشار
نيروهاي انگليسى بر مردم، توقيف افسران ترك و اقداماتى از اين دست، كنگرة
سيواس را به اخذ تصميم در اين باره وادار ساخت. برابر تصميم اين كنگره
عمليات نظامى بر ضد اشغال اسكىشهر، به فرماندهى على فؤاد پاشا آغاز شد.
نيروهاي تحت امر مجلس تركيه نيز از سوي ديگر به كمك نيروهاي فؤاد پاشا
شتافتند. سرانجام، انگليسيها در 20 مارس 1920م/29 اسفند 1298ش اسكىشهر را
تخليه، و به ؛ YA,IV/2842)¢÷¢¤îü÷þª÷’ìä–þõ¥ýø¨ «دائرةالمعارفديانت»، همانجا).
در مة 1920، در داخل «قواي مليه» تشكيلاتى نيمه مخفى به نام «جمعيت سبز»
به وجود آمد. هدف اصلى آن تشكيل ارتشى جديد از افسران عثمانى و ارتباط با
اعضاي اتحاد و ترقى بود كه در روسيه با جريانهاي سوسياليستهاي اسلامى
همكاري داشتند. آنان در جريان مبارزه با امپرياليزم و سرمايهداري، از اسلام
و ملىگرايى طرفداري مىكردند. اسكى شهر يكى از مراكز مهم فعاليت اين جمعيت
بود، چنانكه روزنامة ينى دنيا ارگان اين جمعيت در اين شهر منتشر مىگرديد ،
YA) همانجا). در اين شهر فعاليتهاي بلشويكى نيزديده مىشد (سونيل، .(II/44
پس از تخلية اسكى شهر از سوي نيروهاي انگليسى، ارتش يونان به آناتولى
هجوم آورد (بروكلمان، 611). در پى حملة يونانيها، جبهة غرب توسط قواي ملى باز
شد و اسكى شهر را به عنوان قرارگاه برگزيدند IV/2843) ؛ YA, «دائرةالمعارف
ديانت»، همانجا). يونانيها پيش روي به سوي اسكى شهر را ادامه دادند
(كوجاتورك، .(269 نيروهاي ترك پس از شكست عقب نشينى كردند و سرانجام، اسكى
شهر در ژوئية 1920 به تصرف ارتش يونان درآمد (همانجاها). يونانيها قرارگاه خود
را در اين شهر مستقر ساختند. كنستانتين پادشاه يونان همراه وزيران و
فرماندهان نظامى به اسكىشهر آمد و به پيش روي و ادامة جنگ تأكيد
كرد. در پى مخالفت فرمانده نظامى با ادامة عمليات، پادشاه شخصاً فرماندهى را
بر عهده گرفت. در اين جنگ كه در تاريخ تركيه به نبرد سكاريا معروف است،
نيروهاي ترك يونانيها را شكست دادند IV/2844) و سرانجام اسكى شهر پس از 13
ماه در 2 سپتامبر 1922م/11 شهريور 1300ش از اشغال يونانيها درآمد (كوجاتورك، و
به اين ترتيب دوران جديدي در تاريخ اين شهر آغاز شد و روز 2 سپتامبر به
عنوان روز آزادي اسكى شهر، طى مراسمى جشن گرفته مىشود.
اسكى شهر كه در سالهاي جنگ و اشغال از سوي يونانيها، تخريب شده، و مراكز
تجاري آن به آتش كشيده شده بود، پس از آنكه در 1925م به يكى از
استانهاي تركيه تبديل شد، به سرعت رو به توسعه نهاد و
محلههايجديدباساختمانهايى نو بهوجودآمد («دائرةالمعارفديانت»، .(XI/401-402
اسكى شهر از ديدگاه جهانگردان: اوليا چلبى، جهانگرد سدة 11ق/17م بناي آنجا
را به سام نسبت داده، گويد كه قلعة آن را فرمانرواي بورسه ساخته است. وي
همچنين باغها و بستانهاي آنجا، آبهاي گرم و معدنى و خواص آنها را وصف كرده
است (3/12-13). حاجى خليفه مورخ و سياح ديگر اين قرن آنجا را جزو ايالت
خداوندگار ذكر كرده، گويد كه در دو محل از آنجا نماز جمعه خوانده مىشد. وي
از بازار، آبهاي معدنى، تجارتخانههاي آنجا ياد كرده است. همچنين به نوشتة
او آرامگاه شيخ ادهبالى، پدر زن عثمان غازي، و شهاب الدين سهروردي در
آنجا قرار دارد (ص 642). سياح ديگر سدة 17م به نام ژوون دو روشفر1 در
1081ق/1670م از اسكى شهر با عنوان شهري كوچك با ميوه و محصول فراوان،
بازار، حمام و اشياء تزيينى ياد مىكند (نك: تكسيه، 2/345). شارل تكسيه، سياح
سدة 19م نيز از معروفيت آبهاي گرم، مساجد، محلات مسكونى و نيز سنگ كف دريا
كه تنها در آنجا يافت مىشود، به تفصيل سخن گفته است (2/344-346).
آثار تاريخى: اگرچه اسكى شهر به سبب شرايط مساعد از ديرباز مسكن و محل
زندگى انسانها بوده، اما آثار چندانى از دوران كهن در آن برجاي نمانده
است. در كاوشهاي باستانشناختى در ناحية ميداس آثار اندكى از دورة فريگيها و
روميها در تپة باستانى حميديه به دست آمده است IV/2924-2925) .(YA, همچنين
بقاياي قلعهاي از نيمة دوم سدة 12م مربوط به حاكميت روم شرقى در 5
كيلومتري اسكى شهر در قرهجه حصار ديده مىشود (همان، .(IV/2926
از آثار دوران اسلامى آنچه بر جاي مانده، اينهاست: مسجد علاءالدين كيقباد
اول كه در سدة 6ق/12م ساخته شده است. اين مسجد كه در مركز شهر قرار دارد،
چندين بار بازسازي شده، و ويژگى معماري اصيل خود را تا حدودي از دست داده
است. اين محل از 1946 تا 1950م موزه بوده است (همان، .(IV/2925 مجموعة
قورشونلو، شامل مسجد، مدرسه، كاروانسرا و مهمانسراست كه در سدة 10ق/16م در
زمان سلطان سليمان توسط مصطفى پاشا معروف به چوپان ساخته شده است .
همچنين آرامگاه شيخ ادهبالى نيز از آثار تاريخى اسكى شهر به شمار مىروند
(نك: همان، .(IV/2925-2928
مآخذ: آق سرايى، محمود، مسامرة الاخبار و مسايرة الاخيار، به كوشش عثمان
توران، آنكارا، 1943م؛ ابن اثير، الكامل؛ ابن خردادبه، عبيدالله، المسالك و
الممالك، به كوشش دخويه، ليدن، 1888م؛ ابن خلدون، عبدالرحمان، تاريخ، به
كوشش خليل شحاده و سهيل زكار، بيروت، 1401ق/1981م؛ ادريسى، محمد، نزهة
المشتاق، بيروت، 1409ق/1989م؛ اوليا چلبى، محمد، سياحت نامه، استانبول،
1314ق؛ بروكلمان، كارل، تاريخ ملل و دول اسلامى، ترجمة هادي جزايري،
تهران، 1346ش؛ بلاذري، احمد، فتوح البلدان، ليدن، 1863م؛ تكسيه، شارل،
كوچوك آسيا، ترجمة على سعاد، استانبول، 1339ق؛ حاجى خليفه، جهان نما،
استانبول، 1135ق؛ حتّى، فيليپ خليل، تاريخ عرب، ترجمة ابوالقاسم پاينده،
تهران، 1366ش؛ خليفة بن خياط، تاريخ، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1968م؛
راسم، احمد، عثمانلى تاريخى، استانبول، 1326- 1328ق؛ سامى، شمسالدين،
قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ سعدالدين، محمد، تاج التواريخ، استانبول،
1279ق؛ طبري، تاريخ؛ عاشق پاشازاده، درويش احمد، تاريخ، استانبول، 1332ق؛
عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، بيروت، 1954م؛ فريدون بك، احمد،
منشآت السلاطين، استانبول، 1274ق؛ قره چلبىزاده، عبدالعزيز، روضة الابرار،
بولاق، 1248ق؛ «مختصر سلجوقنامة ابن بىبى»، اخبار سلاجقة روم، به كوشش
محمدجواد مشكور، تهران، 1350ش؛ مراد، محمد، تاريخ ابوالفاروق، به كوشش
طهزاده عمر فاروق، استانبول، 1325ق؛ مشكور، محمدجواد، اخبار سلاجقة روم،
تهران، 1350ش؛ هامر پورگشتال، يوزف، تاريخ امپراتوري عثمانى، ترجمة ميرزا
زكى علىآبادي، به كوشش جمشيد كيانفر، تهران، 1367ش؛ ياقوت، بلدان؛
يعقوبى، احمد، تاريخ، بيروت، 1399ق/1979م؛ نيز:
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
Diodorus, Bibliothica historica, tr. R. M. Geer, London, 1971; IA; Kocat O rk,
U., Atat O rk ve T O rkiye cumhuriyeti tarihi kronolojisi, 1918 - 1938 , Ankara
, 1983 ; Na s = h O 's- Sil ? h / (Ma t r ? k c / ) , Bey ? n- i men ? zil-i
sefer-i Ir ? keyn, ed. Yurdayd o n, Ankara, 1976; Pauly; Runciman, S., Ha 5 l o
seferleri tarihi, tr. F. Is o ltan, Ankara, 1986; Sonyel, S.R., T O rk kurtulus
savas o ve d o s politika, Ankara, 1986; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones,
London, 1961; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1968; T O rkiye diyanet vakf o Isl @
m ansiklopedisi, Ankara, 1995; Umar, B., T O rkiye halk o n o n ilk 5 ag tarihi,
1982; Uzun 5 ears o l o , I.H., Osmanl o tarihi, Ankara, 1982; YA.
علىاكبر ديانت