اُسْكو، بخش‌ و شهري‌ در استان‌ آذربايجان‌ شرقى‌.
بخش‌ اسكو: يكى‌ از بخشهاي‌ سه‌گانة شهرستان‌ تبريز كه‌ در جنوب‌ شرقى‌ آن‌ قرار گرفته‌ است‌. اين‌ بخش‌ از شمال‌ و شرق‌ به‌ بخش‌ مركزي‌، از شمال‌ غرب‌ به‌ شهرستان‌ شبستر، از جنوب‌ به‌ بخش‌ آذرشهر و از جنوب‌ شرقى‌ به‌ شهرستانهاي‌ هشترود و مراغه‌ و از غرب‌ به‌ درياچة اروميه‌ محدود مى‌شود آمارنامه‌...، 3. مساحت‌ آن‌ بالغ‌ بر /48 ،كم و داراي‌ دهستان‌ به‌ نامهاي‌ شوركات‌ جنوبى‌، شوركات‌ شمالى‌، باويل‌، سهند و گُنبرف‌ است‌ و مجموعاً 9 آبادي‌ دارد همان‌، 2. همچنين‌ افزون‌ بر شهر اسكو مركز بخش‌، شهرهاي‌ ايلخچى‌ و خسروشهر خسروشاه‌ نيز در اين‌ بخش‌ قرار دارند فرهنگ‌آباديها...، 4.
بخش‌ اسكو در دامنة شمال‌ غرب‌ رشته‌ كوه‌ سهند ميان‌ دو واحد مرفولوژيك‌ آتشفشان‌ سهند و حوضة رودخانة آجى‌ چاي‌ تلخه‌ رود متعلق‌ به‌ حوضة آبريز درياچة اروميه‌ قرار گرفته‌ است‌ نك: نقشة عمليات‌.... از لحاظ زمين‌ شناختى‌ اين‌ ناحيه‌ عمدتاً از توف‌، ماسه‌ سنگ‌، سيلستون‌ و كنگلومرا به‌ وجود آمده‌ است‌ نك: نقشة زمين‌ شناسى‌.... در قسمتى‌ از اين‌ بخش‌، بر اثر فرسايش‌ دامنة سهند هرمهاي‌ طبيعى‌ متعددي‌ به‌ وجود آمده‌ كه‌ اهالى‌ با به‌ كارگيري‌ نوعى‌ معماري‌ صخره‌اي‌، از آنها به‌ عنوان‌ زيستگاه‌ استفاده‌ مى‌كنند. اين‌ مسكنهاي‌ روستايى‌ در 0 كيلومتري‌ شمال‌ شرق‌ اسكو مركز بخش‌ روستاي‌ كندوان‌ را تشكيل‌ مى‌دهند نك: همايون‌، .
وجود چشمه‌هاي‌ آب‌ معدنى‌ مؤيد فعاليت‌ آتشفشانى‌ سهند در اين‌ بخش‌ است‌. به‌ نظر مى‌رسد كه‌ آخرين‌ حركات‌ و جا به‌ جايى‌ گسل‌ تبريز كه‌ در فوران‌ آتشفشانى‌ پليوكواترنر سهند دخالت‌ داشته‌، در ايجاد اين‌ چشمه‌ها و فعال‌ شدن‌ شكستگيهاي‌ اطراف‌ آن‌ مؤثر بوده‌ است‌ درويش‌ زاده‌، 63. از چشمه‌هاي‌ آب‌ معدنى‌ واقع‌ در اين‌ بخش‌ براي‌ درمان‌ برخى‌ از بيماريها استفاده‌ مى‌شود جغرافياي‌ كامل‌...، /87؛ همايون‌، 6.
آب‌ و هواي‌ بخش‌ اسكو در قسمتهاي‌ دامنه‌اي‌ سرد و در قسمتهاي‌ دشتى‌ معتدل‌ است‌ فرهنگ‌ جغرافيايى‌...، /1. معدل‌ بارش‌ سالانه‌ در دورة ساله‌ از 975 تا 983م‌ در ايستگاه‌ اسكو 89 ميلى‌ متر برآورد شده‌ است‌ نك: سالنامة آماري‌...، جم .
رودخانة اسكو به‌ عنوان‌ بخشى‌ از حوضة آبگير سهند از دامنة شمالى‌ سلطان‌ داغى‌ از رشته‌ كوههاي‌ سهند سرچشمه‌ مى‌گيرد و پس‌ از تلاقى‌ با رودخانة كندوان‌ در نزديكى‌ روستاي‌ كهنمو از نزديكى‌ اسكو مركز بخش‌ گذشته‌، زمينهاي‌ باويل‌ و خسروشهر را آبياري‌ مى‌كند؛ آنگاه‌ جادة تبريز - مياندوآب‌ را قطع‌ كرده‌، به‌ سوي‌ غرب‌ جاري‌ مى‌شود. تنها در مواقع‌ سيلابى‌ و ريزشهاي‌ پياپى‌ در فصول‌ پاييز و بهار، آب‌ آن‌ به‌ رودخانة آجى‌ چاي‌ پيوسته‌، به‌ درياچة اروميه‌ مى‌ريزد هويدا، 47.
در ارتفاعات‌ سهند، واقع‌ در جنوب‌ بخش‌، مراتع‌ مناسبى‌ براي‌ چراي‌ دام‌ دامداران‌ محلى‌ و برخى‌ از كوچ‌ نشينان‌ يافت‌ مى‌شود خاماچى‌، 04. درة اسكو و باويل‌ در دامنة سهند از آبادترين‌ مراكز كشاورزي‌ آذربايجان‌ به‌ شمار مى‌آيد كه‌ از حدود كهنمو تا خسروشهر امتداد يافته‌ است‌ هويدا، همانجا.
بر اساس‌ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ 365ش‌، جمعيت‌ روستايى‌ بخش‌ اسكو 10 ،6نفر 64 ،0خانوار گزارش‌ شده‌ كه‌ از آن‌ ميان‌، 80 ،8نفر را مردان‌ و 30 ،7نفر را زنان‌ تشكيل‌ مى‌داده‌اند فرهنگ‌روستايى‌، 5. مهم‌ترين‌ اين‌ روستاها عبارتند از باويل‌ عليا و سفلى‌، ميلان‌، كندوان‌، خَسرق‌، كهنمو، اسكندان‌ و فسقنديس‌ خاماچى‌، 05. ساكنان‌ بخش‌ بيشتر به‌ فعاليتهاي‌ زراعى‌، باغداري‌، دامداري‌، پرورش‌ زنبور عسل‌ اشتغال‌ دارند فرهنگ‌ روستايى‌، 36 و همچنين‌ به‌ خدمات‌ دولتى‌ و كارگري‌ مى‌پردازند.
غلات‌، صيفى‌ و ميوه‌ از محصولات‌ اين‌ بخش‌ است‌ و مراكزي‌ چون‌ ايلخچى‌ و خسروشهر نيز از نظر توليد پياز بسيار اهميت‌ دارند. بيشتر محصولات‌ زراعى‌ و دامى‌ اين‌ بخش‌ به‌ خارج‌ از آن‌ به‌ خصوص‌ به‌ تبريز صادر مى‌شود جغرافياي‌ كامل‌، همانجا؛ خاماچى‌، 05، 06. هفته‌ بازارهاي‌ روستايى‌ مانند پنجشنبه‌ بازار اسكو و سه‌ شنبه‌ بازار خسروشهر در اقتصاد روستايى‌ بخش‌ اسكو اهميت‌ فراوان‌ دارند همانجا. شمار دام‌ موجود در اين‌ بخش‌ 27 ،7رأس‌ گوسفند و بره‌، 28 ،4رأس‌ بز و بزغاله‌ و 05 ،3رأس‌ گاو و گوساله‌ گزارش‌ شده‌ است‌ فرهنگ‌ روستايى‌، 60. صنايع‌ دستى‌، شامل‌ بافت‌ حرير، ابريشم‌ كلاغى‌ و ديگر انواع‌ پارچه‌ در اين‌ بخش‌ متداول‌ است‌. اخيراً استفاده‌ از ماشين‌ جايگزين‌ روشهاي‌ سنتى‌ شده‌، و اين‌ خود عامل‌ بيكاري‌ و مهاجرت‌ عده‌اي‌ از ساكنان‌ اين‌ بخش‌ بوده‌ است‌ جغرافياي‌ كامل‌، /88. از نظر امكانات‌ آموزشى‌ و فرهنگى‌ اين‌ بخش‌ داراي‌ 2 دبستان‌، 1 مدرسة راهنمايى‌، دبيرستان‌ و كتابخانة عمومى‌ است‌ فرهنگ‌ روستايى‌، 84. بخش‌ اسكو داراي‌ مركز بهداشتى‌ و درمانى‌، 1 خانة بهداشت‌ و داروخانه‌ است‌ همان‌، 08. تأسيسات‌ مذهبى‌ اين‌ بخش‌ شامل‌ 1 مسجد، تكيه‌ و حسينيه‌ و امامزاده‌ است‌ همان‌، 56.
در روستاهاي‌ تابع‌ اين‌ بخش‌، مزار بسياري‌ از بزرگان‌ و مشايخ‌ را مى‌توان‌ يافت‌ ابن‌ كربلايى‌، 6 به‌ بعد؛ حشري‌، 59 به‌ بعد. شيوة حجاري‌ سنگ‌ قبرها نشان‌ مى‌دهد كه‌ در برخى‌ از روستاها گرايشى‌ به‌ تصوف‌ معمول‌ بوده‌ است‌ كارنگ‌، /09. در قلة كوه‌ سلطان‌ داغى‌ گورستانى‌ كهن‌ وجود دارد كه‌ به‌ نام‌ آرامگاه‌ حسام‌ الدين‌ فرقد مشهور و زيارتگاه‌ است‌. گفته‌ مى‌شود كه‌ اين‌ كوه‌ به‌ نام‌ سلطان‌ حسام‌الدين‌ فرقد، سلطان‌ داغى‌ ناميده‌ شده‌ است‌ خاماچى‌، 07.
شهر اسكو: اين‌ شهر در جنوب‌ غرب‌ تبريز مركز استان‌ قرار گرفته‌ است‌ و به‌ وسيلة جاده‌اي‌ به‌ طول‌ كم نخست‌ به‌ خسروشهر و سپس‌ به‌ جادة ارتباطى‌ تبريز - مراغه‌ مى‌پيوندد نك: نقشة سياحتى‌...؛ جغرافياي‌ كامل‌، /87.
اسكو با 6 و طول‌ جغرافيايى‌ و 5 و عرض‌ جغرافيايى‌، در ارتفاع‌ 20 ،متري‌ از سطح‌ دريا قرار دارد پاپلى‌، 8. اين‌ شهر در دامنة رشته‌ كوه‌ سهند و در شمال‌ غرب‌ آن‌ قرار گرفته‌، و از طرف‌ به‌ وسيلة دامنه‌هاي‌ آن‌ محصور شده‌ است‌ نك: نقشة عمليات‌.
محققان‌ اسكو را با اوشكاياي‌ كهن‌ يكى‌ مى‌دانند آروتونيان‌، 215 ,8 º ÏíÇßæäݝ¡ .216 چنانكه‌ از مآخذ آشوري‌ بر مى‌آيد، اوشكايا شهري‌ داراي‌ قلعه‌ بوده‌ كه‌ در شرق‌ درياچة اروميه‌ و در دامنة كوه‌ سهند قرار داشته‌ است‌ نك: آروتونيان‌، همانجاها. ضخامت‌ باروي‌ اين‌ دژ ذرع‌ گزارش‌ شده‌ است‌ هرتسفلد، .12 محققان‌ معتقدند كه‌ جايى‌ به‌ نام‌ اوشكايا در ناحية خورخور كه‌ در كتيبة اَرگيشتى‌ اول‌ در شرح‌ لشكركشى‌ سال‌ دهم‌ وي‌ 77 ق‌ م‌ آمده‌ است‌، همان‌ اوشكايا در مآخذ آشوري‌ است‌ آروتونيان‌، .48 بر اساس‌ سنگ‌ نوشته‌هاي‌ متعلق‌ به‌ شاه‌ آشور سارگِن‌ دوم‌ 22 ق‌ م‌، در جريان‌ حملة وي‌ به‌ حدود اورارتو، اوشكايا كه‌ در آن‌ هنگام‌ دژ مرزي‌ اورارتو بود، بدون‌ پيكار به‌ تصرف‌ آشوريان‌ درآمد و با شمار ديگري‌ از روستاهاي‌ پيرامون‌ آن‌ به‌ آتش‌ كشيده‌ شد دياكونف‌، همانجا. پس‌ از آن‌ نامى‌ از اوشكايا در منابع‌ ديده‌ نمى‌شود. در دورة اسلامى‌، حمدالله‌ مستوفى‌ در نزهة القلوب‌ از اسكو به‌ عنوان‌ يكى‌ از آباديهاي‌ بزرگ‌ ناحية باويل‌ رود و در كنار باويل‌، خسروشاه‌، ميلان‌ و فسقنديس‌ نام‌ مى‌برد كه‌ در فرسنگى‌ تبريز قرار داشته‌ است‌ ص‌ 0. در عالم‌ آراي‌ نادري‌ اسكو از نقاط آباد آذربايجان‌ معرفى‌ شده‌ است‌ مروي‌، /64. در جنبش‌ مشروطه‌، مردم‌ اسكو در كنار مردم‌ تبريز با قواي‌ دولتى‌ و قزاقان‌ روس‌ به‌ مبارزه‌ برخاستند صفايى‌، 99.
بر اساس‌ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌، در 355ش‌ شهر اسكو 43 ،1نفر 88 ،خانوار و در 365ش‌، 61 ،3 نفر 91 ، خانوار جمعيت‌ داشته‌ است‌ كه‌ نسبت‌ به‌ سال‌ 355ش‌، / درصد افزايش‌ نشان‌ مى‌دهد. بر اساس‌ آمار ارائه‌ شده‌ در 370ش‌، جمعيت‌ شهر اسكو با 1/ درصد افزايش‌ نسبت‌ به‌ سال‌ 365ش‌، بالغ‌ بر 17 ، خانوار 01 ،4 نفر است‌ آمارنامه‌، 5.
بناي‌ اولين‌ مدرسه‌ در اين‌ شهر در 338ق‌ و توسط سيدرضا اسكويى‌ گزارش‌ شده‌ است‌ خاماچى‌، 05. از علما و بزرگان‌ منسوب‌ به‌ اين‌ شهر مى‌توان‌ از امير ابوالقاسم‌ اسكويى‌، نجم‌ الدين‌ محمد اسكويى‌، موسى‌ بن‌ محمد باقر حائري‌ اسكويى‌ و محمدباقر بن‌ محمد سليم‌ قراجه‌ داغى‌ اسكويى‌ نام‌ برد ابن‌ كربلايى‌، /6، 8؛ دايرة المعارف‌ تشيع‌ . بناهاي‌ تاريخى‌ اين‌ شهر عبارتند از مقبرة سيدحسين‌ ابن‌ سيد عبدالغفار اسكويى‌، مقبرة پير حيدر، مزار الله‌ بنده‌اي‌، مسجد پايتخت‌ تجديد بنا: 061ق‌ و مسجد جامع‌ اسكو كه‌ از نظر سبك‌ معماري‌ مربوط به‌ دورة صفويه‌ است‌ خاماچى‌، 07.
مآخذ: آمارنامة استان‌ آذربايجان‌ شرقى‌ 371ش‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 373ش‌؛ ابن‌ كربلايى‌، حافظ حسين‌، روضات‌ الجنان‌، به‌كوشش‌ جعفر سلطان‌ القرائى‌، تهران‌، 349ش‌؛ پاپلى‌ يزدي‌، محمدحسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبى‌ كشور، مشهد، 367ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 366ش‌؛ حشري‌ تبريزي‌، محمدامين‌، روضة اطهار، به‌ كوشش‌ عزيز دولت‌ آبادي‌، تبريز، 371ش‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهةالقلوب‌، به‌كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 336ش‌؛ خاماچى‌، بهروز، فرهنگ‌ جغرافياي‌ آذربايجان‌ شرقى‌، تهران‌، 370ش‌؛ دايرة المعارف‌ تشيع‌، به‌كوشش‌ احمد صدرحاج‌ سيدجوادي‌ و ديگران‌، تهران‌، 366ش‌ به‌ بعد؛ درويش‌ زاده‌، على‌، زمين‌ شناسى‌ ايران‌، تهران‌، 370ش‌؛ سالنامة آماري‌ هواشناسى‌ 975-983م‌، سازمان‌ هواشناسى‌ كشور، وزارت‌ راه‌ و ترابري‌، تهران‌، 361-366ش‌؛ صفايى‌، ابراهيم‌، رهبران‌ مشروطه‌، تهران‌، 366ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور 365ش‌، شهرستان‌ تبريز، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 368ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ آباديها، استان‌ و آذربايجان‌، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 330ش‌؛ فرهنگ‌ روستايى‌ 365ش‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 369ش‌؛ كارنگ‌، عبدالعلى‌، آثار باستانى‌ آذربايجان‌ آثار و ابنية تاريخى‌ شهرستان‌ تبريز، تبريز، 351ش‌؛ مروي‌، محمد كاظم‌، عالم‌ آراي‌ نادري‌، به‌ كوشش‌ محمد امين‌ رياحى‌، تهران‌، 364ش‌؛ نقشة زمين‌شناسى‌ اروميه‌، سازمان‌ زمين‌شناسى‌ كشور، تهران‌، 366ش‌؛ نقشه‌ سياحتى‌ استان‌ آذربايجان‌ شرقى‌، ادارة كل‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامى‌ استان‌ آذربايجان‌ شرقى‌؛ نقشة عمليات‌ مشترك‌ اروميه‌، سازمان‌ جغرافيايى‌ كشور، تهران‌، 353ش‌؛ همايون‌، غلامعلى‌، «روستاي‌ كندوان‌»، بررسيهاي‌ تاريخى‌، تهران‌، 356ش‌، س‌ 2، شم ؛ هويدا، رحيم‌، جغرافياي‌ طبيعى‌ آذربايجان‌، تبريز، 352ش‌؛ نيز:
Arutyunyan, N. V. , Toponimika Urartu, Erevan, 1985 , vol. I; Dyakonov, I. M., Istoriya Midii, Moscow/Leningrad, 1956; Herzfeld, E.E., Archaeological History_of Iran, London, 1935.
مژگان‌ نظامى‌ ز 1//4
ن‌ * * ب‌
ن‌ * * ب‌