اِسْكَنْدَرْبِيْك‌ (808 -24 جمادي‌الا¸خر872ق‌/1405-20ژانوية 1468م‌)، سردار و قهرمان‌ ملى‌ آلبانى‌ در جنگ‌ بر ضد دولت‌ عثمانى‌ و يكى‌ از شخصيتهاي‌ معروف‌ در تاريخ‌ اروپا. نام‌ اصلى‌ او ژرژ يا گِئورك‌ (براي‌ ضبطهاي‌ مختلف‌، نك: هامرپورگشتال‌، 1/442؛ V/138 , 2 ؛ EIسامى‌، 2/927؛ رضانور، 3/175) و نام‌ خانوادگيش‌ كاستريوتا1 بود. تاريخ‌ تولد او را مآخذ به‌ اختلاف‌ از 806 تا 817ق‌ ذكر كرده‌اند (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ I/209 ؛ IA,V(2)/1079 2 EI، نيز سامى‌، همانجاها)، اما باتوجه‌ به‌ اينكه‌ هنگام‌ درگذشت‌ 63 سال‌ داشته‌ است‌ (هامر پورگشتال‌، 1/587؛ مراد، 2/66)، مى‌بايد در 808ق‌ زاده‌ شده‌ باشد.
خاندان‌ كاستريوتا كه‌ نخست‌ مازركو نام‌ داشتند، از معروف‌ترين‌ اميران‌ يا سنيورهاي‌ آلبانى‌ بودند (اوزون‌ چارشيلى‌، و زمينهاي‌ وسيعى‌ واقع‌ ميان‌ اشقودره‌ (اسكوتاري‌) و شهر لِش‌ در اختيار داشتند و در ناحية بزرگى‌ شامل‌ تيران‌، ماتيا، دِبرة عليا و سفلى‌، و ميرديتا تا نزديك‌ مرز صربستان‌ (همو، كه‌ در مآخذ عثمانى‌ يوان‌ ايلى‌ (ايالت‌ يوان‌) ناميده‌ مى‌شود (لطفى‌ پاشا، 154- 155؛ ، IA همانجا)، فرمان‌ مى‌راندند. يوان‌ (ژان‌) كاستريوتا، پدر اسكندربيك‌ در 813ق‌/1410م‌ حاكميت‌ عثمانيها را بر سرزمين‌ خود پذيرفت‌ و پسر بزرگ‌ و سپس‌ ديگر پسران‌ خود را به‌ عنوان‌ گروگان‌ به‌ در بار عثمانى‌ فرستاد.
ژرژ كاستريوتا كوچك‌ترين‌ پسر يوان‌، 19 ساله‌ بود كه‌ به‌ دربار مراد دوم‌ عثمانى‌ وارد شد و مطابق‌ سنت‌ عثمانيان‌ در زمرة غلامان‌ خاص‌ تربيت‌ مخصوص‌ يافت‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا؛ ابن‌ كمال‌، 7/279؛ اينالجيك‌، ؛ I/162 صولاق‌ زاده‌، 168؛ قس‌: آرنولد، 127) و به‌ سبب‌ سلحشوري‌ و لياقتى‌ كه‌ داشت‌، مورد توجه‌ سلطان‌ واقع‌ شد و به‌ توصية او اسلام‌ پذيرفت‌ و اسكندر ناميده‌ شد (ابن‌ كمال‌، هامر پورگشتال‌، اوزون‌ چارشيلى‌، همانجاها). به‌ تدريج‌ كار اسكندر روي‌ به‌ ترقى‌ نهاد تا در سپاه‌ عثمانى‌ به‌ مقام‌ِ «سنجق‌ بيكى‌» رسيد، ولى‌ به‌ عنوان‌ يك‌ اميرزاده‌ با سرزمين‌ پدري‌ خود ارتباط داشت‌. بعد از درگذشت‌ پدرش‌ حكومت‌ قلمرو او به‌ حسن‌ بيك‌، امير شهر كرويا (آقجه‌ حصار) واگذار شد. اين‌ امر اسكندر را آزرده‌ خاطر كرد و در جنگ‌ عثمانيها با ژان‌ هونياد، پادشاه‌ مجارستان‌، در موروا1 فرصت‌ را غنيمت‌ شمرده‌، به‌ دبره‌ گريخت‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ I/204 رفيق‌، 6/400) و با استفاده‌ از يك‌ فرمان‌ جعلى‌ كه‌ پيش‌ از آن‌ تهيه‌ كرده‌ بود، شهر كرويا مركز آلبانى‌ را گرفت‌ و قيام‌ خود را آشكار كرد (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا؛ هامر پورگشتال‌، 1/443). سپس‌ با همداستانى‌ رؤسا و بزرگان‌ آلبانى‌ نيرويى‌ نظامى‌ تشكيل‌ داد و فرمانده‌ عثمانى‌ را كه‌ به‌ سركوب‌ او آمده‌ بود، در هم‌ شكست‌ و بنابر تصميم‌ مجمع‌ بزرگ‌ اميران‌ آلبانى‌ در 847ق‌/1443م‌ رهبري‌ را در دست‌ گرفت‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/59-60 هامر پورگشتال‌، 1/444- 445؛ «تاريخ‌ مصور...2»، .(III/332 پس‌ از آن‌ به‌ حملاتى‌ بر ضد عثمانيان‌ دست‌ زد (848ق‌/1444م‌) و در همان‌ حال‌ به‌ نزاع‌ و جنگ‌ با ونيزيها پرداخت‌. در اين‌ ميان‌ حمزه‌ بيك‌ برادرزادة اسكندر بيك‌ گريخت‌ و به‌ سلطان‌ مراد عثمانى‌ پناهنده‌ شد و به‌ تشويق‌ همو، سلطان‌ لشكر به‌ كرويا برد (اوزون‌ چارشيلى‌، هامر پورگشتال‌، همانجاها؛ نشري‌، 2/656 - 658؛ سعدالدين‌، 1/391؛ عاشق‌ پاشازاده‌، 133-134)؛ اما مدتى‌ بعد خود بازگشت‌ و فرماندهان‌ عثمانى‌ را در آنجا گماشت‌ و اسكندر بيك‌ عثمانيان‌ را شكست‌ داد (1448م‌) و مصطفى‌ پاشا فرمانده‌ آنان‌ را اسير كرد (هامر پورگشتال‌، 1/445-446؛ V(2)/1079 ؛ IA, لاموش‌، 77). سلطان‌ عثمانى‌ اين‌ بار نيز خود به‌ مقابله‌ آمد و بخش‌ مهمى‌ از قلمرو اسكندر بيك‌ را تصرف‌ كرد و اسكندر به‌ ناچار در كوهستانهاي‌ اطراف‌ كرويا موضع‌ گرفت‌ (لطفى‌ پاشا، همانجا؛ اوزون‌ چارشيلى‌، و سپاه‌ سلطان‌ نتوانست‌ كاري‌ از پيش‌ ببرد و سلطان‌ خود به‌ ادرنه‌ بازگشت‌ (هامر پورگشتال‌، 1/447- 448؛ رفيق‌، 6/401؛ اوزون‌ چارشيلى‌ .(II/63-64 اين‌ امر موجب‌ افزايش‌ اعتبار اسكندربيك‌ نزد دول‌ اروپايى‌ شد كه‌ از ناحية عثمانيان‌ سخت‌ احساس‌ خطر مى‌كردند. از اين‌رو، به‌ حمايت‌ مادي‌ و معنوي‌ او برخاستند (تانسل‌، 134 -133 ؛ اوزون‌ چارشيلى‌، .(II/65
اسكندربيك‌ نيز در 855ق‌/1451م‌ خود را تابع‌ آلفونس‌ پنجم‌ پادشاه‌ ناپل‌ خواند كه‌ متعهد شده‌ بود به‌ او كمك‌ كند (تانسل‌، اوزون‌ چارشيلى‌، نيز ، IA همانجاها). از آن‌ سوي‌ با فتح‌ قسطنطنيه‌ توسط عثمانيها، دولت‌ ونيز احساس‌ خطر كرد و به‌ اسكندر بيك‌ نزديك‌ شد و هونياد پادشاه‌ مجارستان‌ نيز او را به‌ يورش‌ بر ضد عثمانيان‌ تشويق‌ مى‌كرد (تانسل‌، همانجا؛ شاو، 1/101). در 859ق‌/1455م‌ اسكندربيك‌ از لشكركشى‌ سلطان‌ محمد دوم‌ به‌ صربستان‌ سود برده‌، به‌ پشتيبانى‌ ناپل‌، بر برات‌ (بلگراد) كه‌ در تصرف‌ عثمانيان‌ بود، حمله‌ كرد، ولى‌ به‌ سختى‌ شكست‌ خورد (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا؛ هامر پورگشتال‌، 1/548 - 549؛ تانسل‌، .(135 اين‌ شكست‌ دولتهاي‌ اروپايى‌ را تشجيع‌ كرد و در 860ق‌/1456م‌ نيروي‌ كمكى‌ متحد صرب‌، آلمان‌، فرانسه‌، انگلستان‌ و ناپل‌ گرد آمدند و با اسكندر به‌ جنگ‌ عثمانيان‌ رفتند (تانسل‌، همانجا؛ هامر پورگشتال‌ ، 1/550؛ ؛ IA اوزون‌ چارشيلى‌، .(II/66 سلطان‌ محمد پس‌ از شكست‌ از اين‌ سپاه‌ كسانى‌ را براي‌ مذاكرات‌ صلح‌ به‌ نزد اسكندر فرستاد و سرانجام‌، اسكندر پذيرفت‌ كه‌ خراج‌ فرستد و در لشكركشيهاي‌ سلطان‌ به‌ نفع‌ او وارد كار شود (تانسل‌، همانجا؛ اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/66-67 مراد، 2/65). اما در 867ق‌/1462م‌ به‌ تحريك‌ ونيزيها و شخص‌ پاپ‌ دوباره‌ با عثمانيان‌ به‌ ستيز برخاست‌ و در جنگى‌ آنان‌ را شكست‌ داد و توسط ونيزيها وارد اتحادية ونيز - مجارستان‌ شد و بار ديگر با عثمانى‌ به‌ جنگ‌ پرداخت‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/67-68 تانسل‌، 137 -136 ؛ .(IA عثمانيان‌ باز به‌ مقابله‌ آمدند، ولى‌ اين‌ بار هم‌ شكست‌ خوردند (هامر پورگشتال‌، 1/585 -586؛ تانسل‌، همانجا). سرانجام‌، سلطان‌ محمد دوم‌ به‌ تن‌ خويش‌ روي‌ به‌ اسكندر نهاد و سپاهى‌ به‌ محاصرة كرويا مأمور كرد و خود به‌ فتح‌ دژها و شهرهاي‌ آن‌ منطقه‌ پرداخت‌ (تورسون‌، 143 ؛ نشري‌، 2/776؛ تانسل‌، 139 -137 ؛ اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/69 هامر پورگشتال‌، 1/587). اسكندر براي‌ چاره‌ انديشى‌ اميران‌ آلبانى‌ را به‌ تشكيل‌ انجمنى‌ فرا خواند، ولى‌ در اين‌ اثنا بيمار شد و در گذشت‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ II/70 .(IA
اسكندر بيك‌ در ميان‌ كسانى‌ كه‌ به‌ مقابله‌ و جنگ‌ با عثمانيان‌ برخاستند، پايگاه‌ خاصى‌ دارد. او به‌ عنوان‌ سردار و قهرمان‌ ملى‌ و مظهر استقلال‌ آلبانى‌ شناخته‌ شده‌ است‌ و افسانه‌ها و داستانهاي‌ بسيار در باره‌اش‌ ساخته‌اند كه‌ از آن‌ ميان‌ بايد به‌ منظومة حماسى‌ اسكندر بيك‌ اثر نعيم‌ فراشري‌ معروف‌ترين‌ شاعر بكتاشى‌ فارسى‌دان‌ در دورة تجديد حيات‌ فرهنگى‌ آلبانى‌ در سدة 19م‌ اشاره‌ كرد (گلشنى‌، 45-46). خصوصيات‌ نظامى‌ و سياسى‌ او چنان‌ بود كه‌ پس‌ از مرگش‌ سلطان‌ محمد دوم‌ گفت‌: مسيحيان‌ شمشير و سپر خود را از دست‌ دادند (اوزون‌ چارشيلى‌، هامر پورگشتال‌، همانجاها). مدتى‌ پس‌ از مرگش‌، دوست‌ او مارينوس‌ بارلِتيوس‌ زندگى‌نامة او را به‌ لاتينى‌ به‌ رشتة تحرير درآورد كه‌ در 1510م‌ در رم‌ به‌ چاپ‌ رسيد و مدتى‌ بعد به‌ فرانسه‌ ترجمه‌، و در 1595م‌ در پاريس‌ منتشر شد. چنانكه‌ گفته‌اند، وقايع‌ مندرج‌ در آن‌ افسانه‌آميز و عاري‌ از حقيقت‌ است‌ (همو، 1/442).
مآخذ: آرنولد، توماس‌، تاريخ‌ گسترش‌ اسلام‌، ترجمة ابوالفضل‌ عزتى‌، تهران‌، 1358ش‌؛ ابن‌ كمال‌ (مل)؛ رضانور، تورك‌ تاريخى‌، استانبول‌، 1342ق‌/1924م‌؛ رفيق‌، احمد، بيوك‌ تاريخ‌ عمومى‌، استانبول‌، 1328ق‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ سعدالدين‌، محمد، تاج‌ التواريخ‌، استانبول‌، 1279ق‌؛ شاو، استانفورد، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و تركية جديد، ترجمة محمود رمضان‌ زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛ صولاق‌ زاده‌، محمد، تاريخ‌، استانبول‌، 1297ق‌؛ عاشق‌ پاشازاده‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ عالى‌ بك‌، استانبول‌، 1332ق‌؛ گلشنى‌، عبدالكريم‌، فرهنگ‌ ايران‌ در قلمرو تركان‌، شيراز، 1354ش‌؛ لاموش‌، لئون‌، تاريخ‌ تركيه‌، ترجمة سعيد نفيسى‌، تهران‌، 1316ش‌؛ لطفى‌ پاشا، تواريخ‌ آل‌ عثمان‌، استانبول‌، 1341ق‌؛ مراد، محمد، تاريخ‌ ابوالفاروق‌، به‌ كوشش‌ طه‌زاده‌ عمر فاروق‌، استانبول‌، 1325ق‌؛ نشري‌ (مل)؛ هامر پورگشتال‌، يوزف‌، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، ترجمة زكى‌ على‌آبادي‌، به‌ كوشش‌ جمشيد كيانفر، تهران‌، 1367ش‌؛ نيز:
The Cambridge Illustrated History of The Middle Ages, ed. R. Fossier, tr. S. H.Tenison, Cambridge, University Press; EI 2 ; IA; Ibn Kemal, Tev @ rih - i " l- i Osman, ed. S. Turan, Ankara, 1954; Inalcik, H., Fatih devri O zerinde tetkikler ve vesikalar, Ankara, 1954; Nesr Q , Cihan-N O m @ , ed. F. R. Unat & M. A. K N ymen, Ankara, 1987; Tansel, S., Osmanl o kaynaklarina g N re Fatih Sultan Mehmed' in siyas Q ve as- ker Q faaliyeti, Ankara, 1985; Tursun Bey, T @ rh Q -i Eb O 'l -Feth, ed. M. Tulum, Istanbul, 1977; Uzun 5 ars o l o I.H., Osmanl o tarihi, Ankara, 1982-1983.
على‌اكبر ديانت‌