سْفِزاري‌، ابوحاتم‌ مظفر بن‌ اسماعيل‌ (د 515ق‌/1121م‌)، رياضى‌دان‌ ايرانى‌ كه‌ در مكانيك‌ و هيأت‌ نيز دست‌ داشت‌.
از زندگى‌ او اطلاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌؛ در اسفزار (سبزوار افغانستان‌)زاده‌شد و با حكيم‌عمرخيام‌(432-517ق‌/1041-1123م‌) معاصر بود (خازنى‌، 8؛ نظامى‌ عروضى‌، 63؛ نك: ابن‌ اثير، 10/98: ابوالمظفر اسفزاري‌). وي‌ ترازوي‌ ارشميدس‌ را كه‌ براي‌ تعيين‌ ميزان‌ ناخالصى‌ در اشياءِ ساخته‌ شده‌ از طلا و نقره‌ و نيز تعيين‌ نسبت‌ فلزات‌ِ به‌ كار رفته‌ در سكه‌ها ساخته‌ شده‌ بود، و طى‌ چند قرن‌ دانشمندانى‌ چون‌ منلائوس‌، سند بن‌ على‌، محمد بن‌ زكرياي‌ رازي‌، ابن‌ سينا، بيرونى‌ و عمر خيام‌ بررسى‌ كرده‌، يا دربارة آن‌ رساله‌ نوشته‌ بودند، مورد مطالعة دقيق‌ قرار داد و براي‌ سهولت‌ كار دگوگونيهايى‌ در آن‌ پديد آورد و از جمله‌، دو كفه‌ بدان‌ افزود و آن‌را «ميزان‌ الحكمه‌» ناميد (خازنى‌، 7- 8). به‌ روايت‌ خازنى‌ وي‌ پيش‌ از تكميل‌ ميزان‌ الحكمه‌ درگذشت‌ (ص‌ 8)، اما برخى‌ ديگر برآنند كه‌ پس‌ از تسليم‌ اين‌ دستگاه‌ به‌ خزانة سلطان‌ سنجر سلجوقى‌ (حك 511 -552ق‌/1117-1157م‌)، خزانه‌دار از بيم‌ آشكار شدن‌ خيانتش‌ در اموال‌ خزانه‌، ترازو را از بين‌ برد. اين‌ حادثه‌ اسفزاري‌ را سخت‌ اندوهگين‌ ساخت‌. برخى‌ مرگ‌ اين‌ دانشمند را بر اثر همين‌ اندوه‌ دانسته‌اند (بيهقى‌، 119-120؛ شهرزوري‌، 2/54؛ نيز نك: I/856 S, .(GAL,
از ديگر فعاليتهاي‌ علمى‌ اسفزاري‌، شركت‌ در رصد اعتدال‌ بهاري‌ و اندازه‌گيريهاي‌ لازم‌ براي‌ تعيين‌ دقيق‌ طول‌ سال‌ خورشيدي‌ به‌ منظور اصلاح‌ گاه‌شماري‌، و تدوين‌ تقويم‌ جلالى‌ و نيز شركت‌ در كار ساختمان‌ رصدخانه‌اي‌ - ظاهراً در اصفهان‌ - در دوران‌ پادشاهى‌ ملكشاه‌ سلجوقى‌ و به‌ فرمان‌ وي‌ بوده‌ است‌. رصدهاي‌ ياد شده‌ در 467ق‌/ 1075م‌ آغاز شد و در نتيجه‌، روز اول‌ حمل‌ 458 خورشيدي‌، برابر 9 رمضان‌ 471ق‌/15 مارس‌ 1079م‌ به‌ عنوان‌ آغاز تاريخ‌ جلالى‌ تعيين‌ گرديد (نك: ه د، تقويم‌ جلالى‌). ساختمان‌ رصدخانه‌ نيز كه‌ گويا 8 تن‌، و از جمله‌ عمر خيام‌، محمد بن‌ احمد معموري‌ و ميمون‌ بن‌ نجيب‌ واسطى‌ در آن‌ شركت‌ داشتند، تا اندكى‌ پس‌ از درگذشت‌ ملكشاه‌ در 485ق‌/ 1092م‌ ادامه‌ داشته‌، و سپس‌ متوقف‌ گرديده‌ است‌ (خيام‌، 70؛ بيهقى‌، 162- 163؛ ابن‌ اثير، همانجا؛ I/620 ؛ GAL, سارتن‌، ؛ I/760 تقى‌زاده‌، 194-200؛ صاييلى‌، 164 -160 ؛ ميِلى‌، .(113
آثار:
1. آثار علوي‌ يا كائنات‌ جو، به‌ فارسى‌ كه‌ در تهران‌ (1319ش‌) با تصحيح‌ محمدتقى‌ مدرس‌ رضوي‌ انتشار يافته‌ است‌.
2. اختصار لاصول‌ اقليدس‌ . فصل‌ 14 اين‌ اثر كه‌ با مقالة معروف‌ به‌ «كتاب‌ 14 اصول‌ اقليدس‌» متناظر است‌، در كتابخانة ملى‌ پاريس‌ به‌ شمارة4/2458نگهداري‌مى‌شود.اين‌مقاله‌درحقيقت‌نوشتة ايسقلاوس‌1 و شامل‌ 8 گزاره‌ دربارة 12 وجهى‌ و 20 وجهى‌ منتظم‌ است‌، در حالى‌ كه‌ فصل‌ 14 اثر اسفزاري‌ 11 گزاره‌ را در برمى‌گيرد. سديو اين‌ 11 گزاره‌ را بدون‌ اثبات‌ آنها به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ كرده‌، و در 1838م‌ منتشر ساخته‌ است‌ (زوتر، 114 ؛ هيث‌، ؛ I/419-420 سارتن‌، ؛ I/181-182 ، GAL,S همانجا؛ نيز نك: قربانى‌، 468).
3. مراكز الاثقال‌ و صنعة القفان‌، يا ارشاد ذوي‌ العرفان‌ الى‌ صناعة القفان‌، شامل‌ 4 باب‌ در مقدمات‌ و چگونگى‌ كار اندازه‌گيري‌ اوزان‌. نسخة خطى‌اين‌اثر در كتابخانةظاهريةدمشق‌ به‌شمارة 4460نگهداري‌ مى‌شود (عمر، شم 170؛ ظاهريه‌، 102).
4. مقدمة فى‌ المساحة، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة لاله‌لى‌ استانبول‌ به‌ شمارة 3/2708 موجود است‌ (كراوزه‌، 483 ؛ ، GAL,S همانجا).
5. رساله‌اي‌ در هيدروليك‌ و مكانيك‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة منچستر به‌ شمارة O 351 نگهداري‌ مى‌شود (همانجا؛ مينگانا، .(559
6. تلخيص‌ كتاب‌ الحيل‌ بنى‌ موسى‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از ا¸ن‌ در كتابخانة منچستر به‌ شمارة B 351 نگهداري‌ مى‌شود (همو، 554 ؛ S, GAL, .(I/383
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ بيهقى‌، زيد، تتمة صوان‌ الحكمة، لاهور، 1351ق‌؛ تقى‌زاده‌، حسن‌، بيست‌ مقاله‌، تهران‌، 1346ش‌؛ خازنى‌، عبدالرحمان‌، ميزان‌ الحكمة، حيدرآباد دكن‌، 1359ق‌؛ خيام‌، عمر، نوروزنامه‌، به‌ كوشش‌ مجتبى‌ مينوي‌، تهران‌، زوار؛ شهرزوري‌،محمد، نزهةالارواح‌، حيدرآباد دكن‌،1396ق‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (رياضيات‌)؛ عمر، محمد عزت‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، حلب‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ قربانى‌، ابوالقاسم‌، زندگى‌نامة رياضى‌دانان‌ دورة اسلامى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نظامى‌ عروضى‌، چهار مقاله‌، ليدن‌، 1337ق‌؛ نيز:
GAL ; GAL,S ; Heath , Th., A History of Greek Mathematics , London, 1921; Krause, M., X Stanbuler Handschriften islamischer Mathematiker n , Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik..., 1936; Mieli, A., La science arabe, Leiden, 1966; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library , Manchester, 1938; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sayili, A., The Obser- vatory in Islam, Ankara, 1988; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
پرويز امين‌