اِسْفَرايِنى‌، ابوالمظفر عمادالدين‌ شاهفور (شهفور) بن‌ طاهر بن‌ محمد(د471ق‌/1078م‌)،فقيه‌،اصولى‌،مفسرومتكلم‌.ذهبى‌(18/401) و حاجى‌ خليفه‌ (1/268) بر خلاف‌ ديگر منابع‌ (مثلاً نك: صريفينى‌، 393؛ ابن‌ عساكر، 276؛ سبكى‌، 3/175؛ فصيح‌، 2/192) نام‌ وي‌ را طاهر و نام‌ پدرش‌ را محمد نوشته‌اند و از آنجايى‌ كه‌ تفسير وي‌ تاج‌ التراجم‌ به‌ تفسير طاهري‌ نيز معروف‌ است‌ (لازار، 94 ؛ اِته‌، )، I/1465 برخى‌ گفته‌اند كه‌ نام‌ او طاهر، و شاهفور (معرب‌ شاهپور) لقب‌ و شهرت‌ او بوده‌ است‌ (نفيسى‌، 2/727).
اسفراينى‌ از ابن‌ مَحمِش‌ و اصحاب‌ عبدالرحمان‌ بن‌ كيسان‌ معروف‌ به‌ اصم‌ و نيز اصحاب‌ ابو على‌ حامد بن‌ محمد رفاء حديث‌ شنيد و از آنان‌ روايت‌ كرد و كسانى‌ چون‌ زاهر شحّامى‌ از وي‌ حديث‌ نقل‌ كرده‌اند (صريفينى‌، ذهبى‌، همانجاها). عبدالغافر فارسى‌ نيز از او اجازة نقل‌ حديث‌ داشته‌ است‌ (صريفينى‌، همانجا). اسفراينى‌ مدتى‌ طولانى‌ در طوس‌ اقامت‌ گزيد و در آنجا مردمان‌ بسياري‌ از او بهره‌ بردند (داوودي‌، 1/212). به‌ گفتة ابن‌ عساكر (همانجا) وي‌ در اين‌ مدت‌ با خواجه‌ نظام‌ الملك‌ روابطى‌ نزديك‌ داشته‌ است‌. صريفينى‌ و ذهبى‌ (همانجاها)، اسفراينى‌ را داماد ابومنصور بغدادي‌ دانسته‌، و او را بسيار ستوده‌اند.
اسفراينى‌ در فقه‌،شافعى‌ (ابن‌قاضى‌ شهبه‌،1/245-246)،و در علم‌ كلام‌، اشعري‌ مذهب‌ بود (ابن‌ عساكر، همانجا). وي‌ از ذوق‌ شاعري‌ نيز بى‌بهره‌ نبود و داوودي‌ (1/213)، 5 بيت‌ شعر در اخلاقيات‌ از او نقل‌ كرده‌ است‌. اسفراينى‌ در طوس‌ درگذشت‌ (ذهبى‌، همانجا).
آثار: تنها دو اثر از اسفراينى‌ بر جاي‌ مانده‌ است‌:
1. التبصير فى‌ الدين‌ و تمييز الفرقة الناجية عن‌ الفرق‌ الهالكين‌، در 15 باب‌ كه‌ به‌ كوشش‌ محمدزاهد كوثري‌ در قاهره‌ (1359ق‌/1940م‌) و سپس‌ در بغداد (1374ق‌/1955م‌) و در بيروت‌ به‌ كوشش‌ كمال‌ يوسف‌ حوت‌ (1403ق‌/1983م‌) به‌ چاپ‌ رسيد. مؤلف‌ در مقدمة كتاب‌ به‌ اختصار دربارة اعتقادات‌ اهل‌ حق‌ كه‌ به‌ عقيدة وي‌ همان‌ اهل‌ سنتند، سخن‌ گفته‌، و در باب‌ اول‌ به‌ كيفيت‌ پيدايش‌ فرق‌ اسلامى‌ و سپس‌ به‌ اعتقادات‌ فرقه‌هاي‌ مختلف‌ چون‌ شيعه‌، خوارج‌، معتزله‌، مرجئه‌، ضراريه‌، جهميه‌، بكريه‌، كراميه‌ و مشبهه‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ و در باب‌ سيزدهم‌ عقايد فرقى‌ را كه‌ به‌ گمان‌ وي‌ از اسلام‌ خارجند، بيان‌ نموده‌، و در باب‌ چهاردهم‌ به‌ مذاهب‌ و اقوام‌ قبل‌ از اسلام‌ چون‌ بت‌ پرستان‌، سوفسطاييان‌، دهريان‌، يهوديان‌ و مسيحيان‌ پرداخته‌، و در آخرين‌ باب‌ نظر اهل‌ سنت‌ را در مسائل‌ مختلف‌ كلامى‌ بيان‌ نموده‌، و فضايل‌ آنان‌ را ستوده‌ است‌.
اسفراينى‌ در اين‌ كتاب‌، فرق‌ غير اهل‌ سنت‌ را سخت‌ نكوهش‌ مى‌كند و سعى‌ بر آن‌ دارد كه‌ يگانگى‌ آراء محدثان‌ و فقهاي‌ اهل‌ سنت‌ را چون‌ شافعى‌، ابوحنيفه‌، مالك‌، اوزاعى‌، داوود اصفهانى‌، زهري‌، ليث‌ ابن‌سعد و حتى‌ احمدبن‌حنبل‌ كه‌ اختلافات‌ بسياري‌ در عقايد و آراء وي‌ با ديگر مذاهب‌ اهل‌ سنت‌ وجود دارد، به‌ اثبات‌ رساند (ص‌ 164-166).
2. تاج‌ التراجم‌ فى‌ تفسير القرآن‌ للاعاجم‌. اين‌ كتاب‌ از تفسيرهاي‌ مهم‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ است‌. مقدمة كتاب‌ شامل‌ 4 فصل‌ است‌: اندر فضيلت‌ ترجمه‌ كردن‌ قرآن‌ و وجوب‌ آن‌ در برخى‌ احوال‌؛ اندر اعتقاد اهل‌ سنت‌ و جماعت‌ اندر اصول‌ ديانت‌؛ اندر معانى‌ اسماء خدا؛ اندر بيان‌ ترجمة برخى‌ از صفات‌ وي‌. مؤلف‌ در تفسير هر سوره‌ نخست‌ ويژگيهايى‌ چون‌ شمارة آيات‌، كلمات‌، حروف‌ جزوها، مكى‌ و مدنى‌ بودن‌ و نيز خواص‌ خواندن‌ آن‌ را بيان‌ داشته‌، سپس‌ ترجمة آيات‌ را كلمه‌ به‌ كلمه‌ نوشته‌، قصص‌ و شأن‌ نزول‌ آنها را با كمال‌ اختصار با عباراتى‌ زيبا و فصيح‌ آورده‌ است‌ (ابن‌ يوسف‌، 1/78).
در تفسير آيات‌ قرآنى‌ به‌ آراء كعب‌ الاحبار، محمد بن‌ كعب‌ قُرظى‌، كلبى‌، مجاهد، عكرمه‌، ابن‌ عمر، عبدالله‌ بن‌ مسعود، هشام‌ بن‌ عروه‌، ضحاك‌، ابوهريره‌ و تقريباً در تمامى‌ صفحات‌ اين‌ تفسير به‌ ابن‌ عباس‌ اشاره‌ نموده‌ است‌ (اته‌، .(I/1465 از آنجايى‌ كه‌ اين‌ تفسير در 478ق‌ در مدرسة نظامية بلخ‌ نسخه‌برداري‌ شده‌ است‌ (ششن‌، 1/290)، مى‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ در بلخ‌ و مدارس‌ علمى‌ آن‌ ديار رواج‌ داشته‌، و فراوانى‌ دست‌ نوشته‌هاي‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ جهان‌، گواه‌ اين‌ مدعاست‌ و تفسير بزرگى‌كه‌مورخان‌(صريفينى‌،393؛ ذهبى‌، 18/401)ازآن‌يادكرده‌اند، نمى‌تواند جز همين‌ تفسير تاج‌ التراجم‌ باشد و از گفتة عبدالغافر فارسى‌ (صريفينى‌، همانجا) چنين‌ برمى‌آيد كه‌ اين‌ كتاب‌ در سدة 6ق‌/12م‌ نيز شهرت‌ داشته‌ است‌. حُبيش‌ بن‌ ابراهيم‌ تفليسى‌ (د 629ق‌) در اثر خويش‌ به‌ نام‌ وجوه‌ القرآن‌ فى‌ اللغة و التفسير، از اين‌ كتاب‌ به‌ نام‌ تفسير شابور ياد نموده‌، و بر آن‌ اعتماد كرده‌ است‌ (محفوظ، 398، 400) و نيز نويسندة كتاب‌ مجمل‌ التواريخ‌ و القصص‌ (تأليف‌ در 520ق‌) به‌ روايتى‌ از كتاب‌ تاج‌ التراجم‌ اشاره‌ نموده‌، و اسناد آن‌ را درست‌ شمرده‌ است‌ (ص‌ 433)؛ اما اين‌ كتاب‌ ظاهراً به‌ علت‌ فارسى‌ بودن‌ آن‌ كمتر مورد توجه‌ مفسران‌ بوده‌ است‌.
كوثري‌ در مقدمة كتاب‌ التبصير (ص‌ 7) مى‌گويد كه‌ اين‌ تفسير به‌ كوشش‌ برخى‌ از خاور شناسان‌ در ايران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ و گويا وي‌ آن‌ را با اثري‌ منسوب‌ به‌ آقا جمال‌ خوانساري‌ بانام‌ تاج‌ التراجم‌ يا موائد الرحمان‌ فى‌ تفسير القرآن‌ كه‌ در بمبئى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌، اشتباه‌ كرده‌ است‌ (مركزي‌، 1/26). از اين‌ كتاب‌ نسخه‌هاي‌ متعددي‌ در كتابخانه‌هاي‌ ايران‌ و جهان‌ موجود است‌ (مثلاً نك: دانش‌ پژوه‌، 1/169؛ استوري‌، .(I(2)/1190
اسفراينى‌ (ص‌ 176) كتابى‌ نيز با عنوان‌ الاوسط در اصول‌ عقايد به‌ زبان‌ فارسى‌ داشته‌ است‌ كه‌ اثري‌ از آن‌ در دست‌ نيست‌.
مآخذ: ابن‌ عساكر، على‌، تبيين‌ كذب‌ المفتري‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ ابن‌ يوسف‌ شيرازي‌، فهرست‌ كتابخانة مدرسة عالى‌ سپهسالار، تهران‌، 1313- 1315ش‌؛ اسفراينى‌، شاهفور، التبصير فى‌ الدين‌، به‌ كوشش‌ محمدزاهد كوثري‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ دانش‌ پژوه‌، محمدتقى‌ و بهاءالدين‌ علمى‌ انواري‌، فهرست‌ كتابهاي‌ خطى‌ كتابخانة مجلس‌ سنا، تهران‌، 1355ش‌/1976م‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، به‌ كوشش‌ على‌محمد عمر، قاهره‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و محمد نعيم‌ عرقسوسى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ ششن‌، رمضان‌، نوادر المخطوطات‌ العربية فى‌ مكتبات‌ تركيا، بيروت‌، 1975م‌؛ صريفينى‌، ابراهيم‌، تاريخ‌ نيشابور (منتخب‌ السياق‌ عبدالغافر فارسى‌)، به‌ كوشش‌ محمدكاظم‌ محمودي‌، قم‌، 1403ق‌؛ فصيح‌ خوافى‌، احمد، مجمل‌ فصيحى‌، به‌ كوشش‌ محمود فرخ‌، مشهد، 1339ش‌؛ كوثري‌، محمدزاهد، مقدمه‌ بر التبصير (نك: هم، اسفراينى‌)؛ مجمل‌ التواريخ‌ و القصص‌، به‌ كوشش‌ محمد تقى‌ بهار، تهران‌، 1318ش‌؛ محفوظ، حسين‌ على‌، «آثار حبيش‌ التفليسى‌»، مجلة مجمع‌ اللغة العربية بدمشق‌، 1395ق‌/1975م‌، ج‌ 50، شم 2؛ مركزي‌، ميكروفيلمها؛ نفيسى‌، سعيد، تاريخ‌ نظم‌ و نثر در ايران‌، تهران‌، 1344ش‌؛ نيز:
Eth E , H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Lazard, G., La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris, 1963; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1927.
على‌ اكبر ضيائى‌