اِسْحاق‌ِ بْن‌ِ يوسُف‌، ضياءالدين‌ اسحاق‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ اسماعيل‌ حسنى‌ يمانى‌ صنعانى‌ (1111-1173ق‌/1699-1760م‌)، فقيه‌، محدث‌ و شاعر زيدي‌.
اسحاق‌ در صنعا متولد شد و در همانجا نزد هاشم‌ بن‌ يحيى‌ شامى‌، عبدالله‌ بن‌ على‌ وزير، صلاح‌ بن‌ حسين‌ اخفش‌ حسنى‌، احمد بن‌ اسحاق‌ ابن‌ ابراهيم‌ و محمد بن‌ اسماعيل‌ امير، فقه‌، حديث‌ و ادب‌ آموخت‌ و به‌ رغم‌ آنكه‌ اشتغال‌ وي‌ به‌ تحصيل‌ چندان‌ به‌طول‌ نينجاميد، با هوش‌ سرشاري‌ كه‌ داشت‌ به‌ دريافت‌ اجازه‌ از عده‌اي‌ از مشايخ‌ عصر خويش‌ چون‌ يحيى‌ بن‌ عمر اهدل‌ زبيدي‌، يوسف‌ بن‌ حسين‌ بن‌ احمد و يحيى‌ بن‌ على‌ شطبى‌ يمنى‌ موفق‌ گرديد و از سرآمدان‌ روزگار خود شد (شوكانى‌، 1/135؛ زباره‌، 2(1)/325-326). او عمرش‌ را به‌ تدريس‌ و تأليف‌ گذراند و عالمان‌ بسياري‌ از وي‌ كسب‌ دانش‌ كردند كه‌ از آن‌ ميان‌ حسن‌ ابن‌ احمد شبيبى‌، على‌ بن‌ محمد لقمان‌، على‌ بن‌ احمد بن‌ على‌، عبدالله‌ ابن‌ حسين‌ دلامه‌، سعيد بن‌ حسن‌ عنسى‌ و يحيى‌ بن‌ محمد مغربى‌ از عالمان‌ ذِمار را نام‌ برده‌اند (همانجا). اسحاق‌ در شهرهاي‌ صنعا، ذمار و سِربَه‌ از توابع‌ ذمار (براي‌ سرگذشت‌ اسحاق‌ در اين‌ قريه‌، نك: شوكانى‌، 1/137؛ زباره‌، 2(1)/327) و كوكبان‌ زندگى‌ كرد و سرانجام‌، در بيرالغرب‌ درگذشت‌ و در صنعا مدفون‌ گرديد (همو، 2(1)/328).
اسحاق‌ از آنجا كه‌ نوادة اسماعيل‌ فرزند قاسم‌ بن‌ محمد امام‌ زيدي‌ بود، همواره‌ موردتوجه‌ و احترام‌ عالمان‌ و فرمانروايان‌ بود و حسين‌ بن‌ قاسم‌ و عباس‌ بن‌ حسين‌ به‌ او عنايت‌ داشتند (شوكانى‌، 1/135، 137). وي‌ به‌ زهد و پارسايى‌ و مردم‌ دوستى‌ و فقيرنوازي‌ شهره‌ بود (زباره‌، 2(1)/326-327؛ نيز نك: شوكانى‌، 1/137) و با آنكه‌ فقيهى‌ برجسته‌ در مذهب‌ زيدي‌ بود، تعصبى‌ در مذهب‌ خود نداشت‌ (همو، 1/135).
اسحاق‌بن‌ يوسف‌ در علوم‌معقول‌و آثار حكما و عارفان‌نيز مطالعات‌ فراوان‌ و يد طولايى‌ داشت‌ و مصطلحات‌ حكما و تعبيرات‌ عارفان‌ را در سخنان‌ و گفت‌ و گوهايش‌ به‌ كار مى‌برد و گاه‌ به‌ همين‌ سبب‌ بعضى‌ از اهل‌ ظاهر بر او خرده‌ مى‌گرفتند و از او دوري‌ مى‌گزيدند (زباره‌، 2(1)/327، نيز، 2(1)/341، به‌ نقل‌ از نفحات‌ العنبر ).
آثار:
الف‌ - چاپى‌: الوجه‌ الحسن‌ المذهب‌ للحزن‌ لمن‌ طلب‌ السنة و مشى‌ اعلى‌ السنن‌، رساله‌اي‌ است‌ در ردّ فقهايى‌ كه‌ با حديث‌، و محدثانى‌ كه‌ با فقه‌ دشمنى‌ دارند (شوكانى‌، همانجا؛ زباره‌، 2(1)/325). اين‌ رساله‌ در مجموعة الرسائل‌ اليمنيّة، به‌صورت‌ دفتري‌ جداگانه‌ در 1348ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. تفريج‌ الكروب‌ و تكفير الذنوب‌، مجموعة احاديثى‌ است‌ در مناقب‌ حضرت‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ (ع‌) در 2 مجلد بزرگ‌ كه‌ بر حسب‌ الفبا مرتب‌ شده‌، و يكايك‌ احاديث‌ آن‌ از امهات‌ كتب‌ حديث‌ تخريج‌ گرديده‌ است‌ (همانجاها). نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة آمبروزيانا موجود است‌ II/968) ). 2. GAL,S, التفكيك‌ لعقود التشكيك‌. مؤلف‌ در 1134ق‌ به‌منظور ترغيب‌ و تشويق‌ مردم‌ به‌ استدلال‌ و تحقيق‌ در عقايد و مذاهب‌، دانشمندان‌ و صاحب‌نظران‌ هم‌روزگارش‌ را طى‌ اشعاري‌ غرا مخاطب‌ قرار داده‌، و از همگان‌ از مدلول‌ لفظ «مذهب‌» سؤال‌ كرده‌، و پاسخهاي‌ فراوانى‌ را كه‌ به‌ نظم‌ و نثر براي‌ سؤال‌ وي‌ رسيده‌ است‌، يكجا در اين‌ رساله‌ جاي‌ داده‌ است‌ (شوكانى‌، 1/136؛ زباره‌، 2(1)/332-334). نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (زركلى‌، 1/297).
ج‌ - آثار يافت‌ نشده‌: 1. اجابة الداع‌ الى‌ نفى‌ الاجماع‌ (زباره‌، 2(1)/325). 2. الثغر الباسم‌ (يا ثغر الدهر الباسم‌ ) فى‌ تراجم‌ اعيان‌ العصر من‌ آل‌ القاسم‌ و غيرهم‌. وي‌ اين‌ كتاب‌ را در 1130ق‌ نوشته‌، و اطلاعات‌ مربوط به‌ سالهاي‌ پس‌ از آن‌ را بر آن‌ نيفزوده‌ است‌. از اين‌ اثر اسحاق‌ بن‌ يوسف‌ ظاهراً نسخه‌اي‌ برجاي‌ نمانده‌، اما از منابع‌ نشر العرف‌ بوده‌ است‌ (نك: همو، 2(1)/327؛ سيد، 273؛ حبشى‌، 111). 3. حسن‌ الختام‌ الموصل‌ الى‌ دارالسلام‌، رساله‌اي‌ است‌ در رد بر قائلان‌ به‌ اينكه‌ پيروان‌ اهل‌ بيت‌(ع‌) تمايلى‌ به‌ تمسّك‌ به‌ حديث‌ ندارند (زباره‌، 2(1)/325). 4. ديوان‌. شوكانى‌ گويد كه‌ در زمان‌ حيات‌ خود اسحاق‌ مجموعة بزرگى‌ از اشعار وي‌ در چندين‌ دفتر كه‌ توسط محمد بن‌ هاشم‌ ابن‌ يحيى‌ شامى‌ تدوين‌ شده‌ بود، شهرت‌ داشت‌ و نسخ‌ فراوانى‌ از آن‌، در دست‌ مردم‌ بوده‌ است‌، به‌گونه‌اي‌ كه‌ وي‌ حتى‌ نيازي‌ به‌ آوردن‌ نمونه‌هايى‌ از اشعار او در كتاب‌ خود نديده‌ است‌ و به‌ آوردن‌ مطلع‌ قصيده‌اي‌ كه‌ به‌ نظر خود سراينده‌ از بهترين‌ قصايد او و در مدح‌ المنصور بالله‌، حسين‌ بن‌ قاسم‌ سروده‌ بوده‌، اكتفا كرده‌ است‌ (1/137). از ديوان‌ شعر اسحاق‌ ظاهراً نسخه‌اي‌ در دست‌ نيست‌ و بيشترين‌ مجموعه‌ از نمونه‌هاي‌ اشعار او در كتاب‌ نشر العرف‌ گرد آمده‌ است‌ (زباره‌، 2(1)/328- 338).
زباره‌ از لُغَزِ بى‌ سابقة 120 بيتى‌ اسحاق‌ بن‌ يوسف‌ نيز حكايت‌ دارد كه‌ اسحاق‌ آن‌ را در 1134ق‌ از تعز براي‌ عالمان‌ صنعا فرستاده‌، و همگان‌ را در حل‌ و كشف‌ آن‌، ناتوان‌ ساخته‌ بود (نك: 2(1)/336).
مآخذ: حبشى‌، عبدالله‌ محمد، مراجع‌ تاريخ‌ اليمن‌، دمشق‌، 1972م‌؛ زباره‌، محمد، نشر العرف‌ لنبلاء اليمن‌ بعد الالف‌، قاهره‌، 1359ق‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سيد، ايمن‌ فؤاد، مصادر تاريخ‌ اليمن‌، قاهره‌، 1974م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدرالطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ نيز:
GAL, S .
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌