اِسْحاق‌ِ بْن‌ِ مُراد، پزشك‌ ترك‌ سدة ق‌/4م‌. از زندگى‌ او چيزي‌ نمى‌دانيم‌، بجز آنكه‌ به‌ احتمال‌ قوي‌ در گرده‌، واقع‌ در شمال‌ آناتولى‌ زاده‌ شده‌، و در اواخر سدة ق‌، در دوران‌ حكومت‌ بايزيد اول‌ 92- 05ق‌/390-402م‌، در همين‌ منطقه‌ به‌ كار پزشكى‌ و تحقيق‌ دربارة خواص‌ داروها و به‌ ويژه‌ داروهاي‌ گياهى‌، اشتغال‌ داشته‌ است‌ بروسه‌لى‌، /03؛ سارتن‌، ؛ III/1726 2 EI.
دو اثر به‌ نامهاي‌ خواص‌ الادويه‌ و خلاصة الطب‌، به‌ زبان‌ تركى‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند. اثر نخستين‌ در برخى‌ نسخه‌ها ادوية مفرده‌ نيز خوانده‌ شده‌ است‌. اين‌ اختلاف‌ نام‌، احتمالاً بر اثر دو تحرير متفاوت‌ به‌ وجود آمده‌ است‌، زيرا تاريخ‌ تحرير در برخى‌ نسخه‌ها 90 و در برخى‌ ديگر 92ق‌ است‌ سارتن‌، همانجا؛ 2 EI؛ اولمان‌، 85 º ششن‌، 36.
اين‌ دو از نخستين‌ آثار پزشكى‌ به‌ زبان‌ تركى‌ به‌ شمارند. خواص‌ الادويه‌ دربارة خواص‌ داروهاي‌ گياهى‌ و معدنى‌ و حيوانى‌ به‌ شيوة سده‌هاي‌ ميانه‌ تأليف‌ شده‌ است‌. در اين‌ كتاب‌ به‌ خواص‌ دارويى‌ علفها توجه‌ ويژه‌ مبذول‌ گرديده‌ است‌. بسياري‌ از آگاهيهايى‌ كه‌ پيرامون‌ آثار درمانى‌ انواع‌ علفها در اين‌ كتاب‌ گرد آمده‌، حاصل‌ جست‌ و جوي‌ اسحاق‌ بن‌ مراد در كوهستانهاي‌ ارقوط و بررسى‌ و آزمايش‌ گياهان‌ آن‌ منطقه‌ است‌. وي‌ در تدوين‌ اين‌ اثر از قانون‌ ابن‌ سينا و ذخيرة خوارزمشاهى‌ نيز استفادة بسيار كرده‌ است‌ آديوار، ؛ II/7 سارتن‌، ششن‌، همانجاها. مؤلف‌ در اين‌ اثر نام‌ تركى‌ داروها را به‌ ترتيب‌ الفبايى‌ آورده‌، و نام‌ فارسى‌ و عربى‌ آنها را نيز ياد كرده‌ است‌. وي‌ به‌ برخى‌ نكات‌ مربوط به‌ دستور زبان‌، املاء واژه‌ها و اصطلاحات‌ نيز پرداخته‌ است‌ و از اين‌ رو كتاب‌ او را از نظر زبانى‌ نيز واجد اهميت‌ شمرده‌اند سارتن‌، اولمان‌، همانجاها؛ 2 EI.
در منابع‌ ما هيچ‌گونه‌ آگاهى‌ از محتواي‌ كتاب‌ خلاصة الطب‌ به‌ دست‌ داده‌ نشده‌ است‌، اما نسخه‌هاي‌ بررسى‌ شدة خواص‌ الادويه‌ شامل‌ بخشهاي‌ ديگري‌ نيز هستند كه‌ در آنها، نشانه‌ها و شيوه‌هاي‌ درمان‌ بيماريها، به‌ ويژه‌ بيماريهاي‌ فراگير در آن‌ زمان‌، بيان‌ شده‌اند. پايان‌ بخش‌ اين‌ نسخه‌ها، رساله‌اي‌ در باب‌ دربارة بهداشت‌ جنسى‌ است‌ آديوار، سارتن‌، همانجاها؛ 2 EI؛ اولمان‌، .286 روشن‌ است‌ كه‌ اين‌ مطالب‌، با عنوان‌ خواص‌ الادويه‌ يا ادوية مفرده‌، هماهنگى‌ ندارند. پس‌ به‌ احتمال‌ قوي‌ اين‌ بخشها به‌ كتاب‌ خلاصة الطب‌ مربوط مى‌شوند و عنوان‌ خواص‌ الادويه‌ به‌ خطا شامل‌ آنها گرديده‌ است‌.
از آثار ياد شده‌ نسخه‌هايى‌ با عنوان‌ خواص‌ الادويه‌ يا ادوية مفرده‌ در كتابخانه‌هاي‌ توپكاپى‌ سراي‌، آماسيه‌ و مجموعة روان‌ كوشكى‌ و نيز كتابخانة ملى‌ پاريس‌ نگهداري‌ مى‌شوند. در نسخة پاريس‌ نام‌ مؤلف‌ مراد بن‌ اسحاق‌ ذكر شده‌ است‌ آديوار، سارتن‌، ششن‌، همانجاها.
اسحاق‌ بن‌ مراد كتاب‌ تقويم‌ الابدان‌ ابن‌ جزله‌ و نيز احتمالاً الجامع‌ لمفردات‌ الاغذية و الادوية ابن‌ بيطار را به‌ تركى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ اولمان‌، 85 º ششن‌، 3.
مآخذ: بروسه‌لى‌، محمد طاهر، عثمانلى‌ مؤلفلري‌، استانبول‌، 342ق‌؛ ششن‌، رمضان‌، فهرس‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامى‌ فى‌ مكتبات‌ تركيا، استانبول‌، 404ق‌/ 984م‌؛ نيز:
Ad o var, A.A., Osmanl o T O rklerinde ilim, Istanbul, 1943; EI 2 ; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1948; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden/K N ln, 1970.
محمدعلى‌ مولوي‌ رب 1//5
ن‌ * * رب 5//5
ن‌ * * ب‌