اَلاِْسْتِبْصار، عنوان مجموعهاي در حديث از ابوجعفر محمد بن حسن
طوسى (د 460ق/1068م)، چهارمين كتاب از كتب اربعة اماميه.
نام كامل كتاب الاستبصار فى ما اختلف من الاخبار است كه به روشنى بيانگر
محتواي آن است. شيخ طوسى در بيان انگيزة تأليف، در مقدمه چنين آورده است
كه پس از تأليف مجموعة مفصل تهذيب الاحكام، از او خواسته شد تا مجموعهاي
مختصرتر تهيه كند كه تنها احاديث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقايسه شده
باشند. وي نيز در پى اين درخواست برآن شد تا اثري پديد آورد كه محل رجوع
دانشوران و در عين حال راهنماي مناسبى براي مبتديان باشد (1/2- 5). از
اينرو به تأليف الاستبصار همت گماشت. طوسى در اين اثر علاوه بر اينكه
احاديث مربوط به هر باب را در يكجا فراهم آورده، به نقد و بررسى سندي و
محتوايىِ آنها نيز عنايت داشته، و در باب باب آن پيشنهاد خود را براي رفع
ناهمخوانىِ ظاهري ميان احاديث، يا ترجيح گروهى از روايات بر گروهى ديگر
ارائه كرده است. شيوههاي جمع بين احاديث و رفع ناهمخوانيها كه در فقه
شيخ طوسى جايگاهى ويژه دارد، بهخصوص در كتاب الاستبصار او بازتاب يافته
است. از همينرو، اين كتاب را نمىبايد تنها يك مجموعة محض از احاديث بهشمار
آورد و ارزش فقهى آن را از نظر دور داشت. ترتيب ابواب الاستبصار نيز همانند
ديگر كتب اربعه، برپاية طبقهبندي معمول در آثار فقهى صورت گرفته است.
اگرچه شيخ طوسى در تأليف الاستبصار تا حد زيادي بر تأليف پيشين خود تهذيب
اتكا داشته است، اما الاستبصار از نظر هدف كلى تأليف، هم از ديدگاه باب
بندي و هم از نظر شيوة ترتيب احاديث در هر باب ويژگيهاي خود را داراست و
اثري مستقل شناخته مىشود. اين استقلال در فهرستىكهمؤلفازآثار خود بهدست
داده است ( الفهرست، 189) و هم در كلام عالم معاصرش نجاشى (ص 403)
بهروشنى تأييد شده است (قس: بروكلمان كه آن را تلخيصى از تهذيب شمرده
است، .(GAL,S,I/707
طبقهبندي كتاب الاستبصار براساس تقسيم مؤلف در 3 جزء بوده است (نك: 4/204-
305، 342-343) كه 2 جزء نخست آن به مباحث عبادات (به جز جهاد) و جزء اخير
به ديگر ابواب فقهى اختصاص داده شده است. مؤلف معمولاً در هر باب احاديث
موردپذيرش خود را پيشتر آورده، و سپس به ذكر احاديث مقابل آنها پرداخته، و
آنگاه وجهِ «جمع» و برقراري الفت بين مدلول آنها را در حد امكان تبيين
كرده است. از نظر اسنادهاي احاديث، وي در آغاز بر آن بود كه احاديث را با
اسانيد آنها ضبط نمايدو تا اندازهاي در دو جزء نخستين اين شيوه را رعايت
كرده است، اما در جزء اخير، اسانيد را بهاختصار آورده، و به سبك كتاب
تهذيبِ خود و پيشتر از آن سبك ابن بابويه در فقيه، اسانيد خود به اصول
روايى را در پايان اثر آورده است (براي نمونهاي كهن از بررسيهاي انجام
شده دربارة اعتبار رجالىِ اسانيد طوسى در الاستبصار، مثلاً نك: علامة حلى، 276؛
براي معرفى چند بررسى ديگر، نك: دانشپژوه، 3/1086-1087).
برپاية آماري كه مؤلف خود از احاديث ياد شده در الاستبصار بهدست داده، شمار
آنها 511 ،5 است (نك: 4/342)، حال آنكه در چاپ تحقيقى از كتاب الاستبصار،
شمارة احاديث به 558 ،5 حديث بالغ شده است و چنين اختلافى در شماره
مىتواند به شيوة شمارش درمورد پارهاي از احاديث خاص مربوط گردد. الاستبصار يكبار در 1307ق در 3 جلد در لكهنو (هند) به چاپ سنگى رسيد و بار
ديگر در سالهاي 1315-1317ق در تهران تجديد چاپ شد. چاپ تحقيقى آن به كوشش
حسن موسوي خرسان و به اهتمام محمد آخوندي در نجف (1375-1376ق) در 4 مجلد
(جزء سوم در 2 مجلد) منتشر شد و بارها تجديد چاپ گرديد.
دربارة نسخ كهن الاستبصار، نخست بايد از نسخهاي ناقص ياد كرد كه به گزارش
آقابزرگ تهرانى ( الذريعة، 2/14- 15) در كتابخانة سيدهادي كاشف الغطاء در نجف
به خط جعفر بن على مشهدي وجود داشته است. برپاية اين گزارش، نسخة ياد شده
با دستخط شيخ طوسى مقابله شده، و تاريخ فراغ از آن 573ق بوده است. سپس
بايد به نسخهاي محفوظ در كتابخانة مرعشى اشاره كرد كه در سدة 8ق كتابت شده
است (نك: مرعشى، 4/386-387؛ براي فهرستى از نسخ مربوط به سدة 10ق به بعد،
نك: حجتى، 609 به بعد: با تصحيح تاريخ نسخة روضاتى به 965ق، تاريخ نسخة
آصفيه به 984ق، تاريخ نسخة 383 برگىِ ملك به 980ق؛ قس: روضاتى، 681؛
آصفيه، 4/237؛ ملك، 1/36؛ براي تكميل فهرست ياد شده در سدة 10ق، نك: نسخة
مورخ 951ق، مركزي، 8/83؛ نسخهاي محتملاً از سدة 10ق، نك: مرعشى، 2/181-182؛
نيز براي وصف تفصيلى نسخهاي مورخ 1075ق، نك: نالينو، .(15-22
تأليف آثاري به عنوان شرح، تعليق يا حاشيه بر الاستبصار از اواخر سدة
10ق/16م بهطور شاخص ديده مىشود؛ از مهمترين آنهاست: 1. حاشيهاي از محمد
بن على بن حسين عاملى، صاحب مدارك (د 1009ق) كه به همراه متن الاستبصار
در نسخةروضاتىمحفوظ مانده است (نك:روضاتى،همانجا؛نيز آقابزرگ،همان،2/16)؛ 2.
حاشيهاي از حسن بن زينالدين عاملى، صاحب معالم (د 1011ق) كه افندي در
رياض العلماء (1/232) از آن ياد كرده است (نيز نك: آقابزرگ، همان، 6/18)؛ 3.
حاشيهاي از ميرزا محمد استرابادي صاحب منهج المقال (د 1028ق) كه نسخ آن
در نجف و مشهد نشان داده شده است (نك: همان، 6/19؛ فاضل، 1/219-220)؛ 4.
استقصاء الاعتبار، كه شرحى است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زينالدين عاملى
(د 1030ق) و آقابزرگ (همان، 2/30-31) نسخى چند از آن را معرفى كرده است؛ 5.
حاشيهاي از سيديوسف خراسانى (در نيمة نخست سدة 11ق؛ براي نسخة آن، نك:
همان، 6/19)؛ 6. مناهج الاخبار، كه شرحى است از كمالالدين (يا نظامالدين)
احمد بن زينالعابدين عاملى (زنده در 1039ق؛ براي نسخة بخشى از آن، نك:
آستان قدس، 5/182)؛ 7. شرحى از مولا محمدامين استرابادي (د 1036ق؛ براي
بررسى، نك: آقابزرگ، همان، 13/83؛ نيز نسخة متن به خط او، نك: مرعشى، 13/51)؛
8. تعليقهاي از ميرمحمدباقر استرابادي، معروف به ميرداماد (د 1040 يا 1041ق)،
كه گاه از آن به شرح نيز تعبير شده است. نسخههايى از آن در كتابخانة
سپهسالار تهران (نك: ابن يوسف، 1/244، 345) و كتابخانة چستربيتى در دوبلين (
آربري، شم موجود است (نيز نك: آقابزرگ، همان، 13/83؛ I/707 ؛ GAL,S, براي
وصفى از نسخة سپهسالار، نك: موسوي، 740)؛ 9. جامع الاخبار، كه شرحى است از
عبداللطيف بن على ابن ابى جامع (د 1050ق؛ براي بررسى آن، نك: آقابزرگ،
همان، 5/37- 38؛ نيز نسخة متن به خط او در پاريس، نك: بلوشه، شم 6661 )؛ 10.
حاشيهاي از محمود بن غلامعلى طبسى (زنده در 1084ق) كه نسخة خطى آن در
كتابخانة مرعشى نگهداري مىشود (نك: مرعشى، 17/313)؛ 11. كشف الاسرار، كه
شرحى است از نعمتالله جزايري (د 1112ق) و نسخههاي خطى متعددي از آن را
آقابزرگ (همان، 18/17) نشان داده است (نيز نك: همان، 6/19، 13/87)؛ 12. شرحى
از محسن بن حسن اعرجى (د 1227ق) كه آقابزرگ (همان، 13/86 -87) نسخهاي از
آن را در كاظمين ديده بوده است (براي ديگر شروح و حواشى، نك: آقابزرگ،
همان، 6/18-19، 13/84 -86، نيز نك: مقدمه، «ص»؛ دانشپژوه، 4/451).
مآخذ: آستان قدس، فهرست؛ آصفيه، خطى؛ آقابزرگ، الذريعة؛ همو، مقدمه بر
التبيان طوسى، بيروت، داراحياء التراث العربى؛ ابن يوسف شيرازي، فهرست
كتابخانة مدرسة عالى سپهسالار، تهران، 1313-1315ش؛ افندي، عبدالله، رياض
العلماء، بهكوشش احمد حسينى، قم، 1401ق؛ حجتى، محمدباقر، «بررسى آثار شيخ
طوسى و گزارش نسخههاي خطى آنها...»، يادنامة شيخ طوسى، مشهد، 1354ش، ج 3؛
دانشپژوه، محمدتقى، نشرية كتابخانة مركزي دانشگاه تهران، 1344ش؛ روضاتى،
محمدعلى، «فهرست نسخههاي مصنفات شيخ طوسى موجود در كتابخانة روضاتى»،
يادنامة شيخ طوسى، مشهد، 1354ش، ج 3؛ طوسى، محمد، الاستبصار، بهكوشش حسن
موسوي خرسان، نجف، 1375- 1376ق؛ همو، الفهرست، بهكوشش محمدصادق بحرالعلوم،
نجف، 1380ق/1960م؛ علامة حلى، حسن، رجال، نجف، 1381ق/1961م؛ فاضل، محمود،
فهرست نسخههاي خطى كتابخانة جامع گوهرشاد، مشهد، 1363ش؛ مرعشى، خطى؛
مركزي، خطى؛ ملك، خطى؛ موسوي بهبهانى، على، «تعليقة ميرداماد بر استبصار
طوسى»، يادنامة شيخ طوسى، مشهد، 1354ش، ج 3؛ نجاشى، احمد، الرجال، بهكوشش
موسى شبيري زنجانى، قم، 1407ق؛ نيز:
Arberry; Blochet; GAL,S; Nallino, M., X Ab = Ga q far ... a t - t = s / e un
nuovo manoscritto del suo Kit ? b al-Istib s ? r n , RSO, 1947, vol. XXII.
بخش فقه، علوم قرآنى و حديث