اَدَب‌ُ الْقاضى‌، يا ادب‌ القضاء، عنوانى‌ مشترك‌ براي‌ شماري‌ از نوشته‌هاي‌ فقيهان‌ مذاهب‌ اسلامى‌ دربارة آنچه‌ به‌ آداب‌ قضا و شرايط قاضى‌ از نظر شرع‌ اسلام‌ مربوط مى‌شود.
در پى‌ گسترده‌ شدن‌ قلمرو سرزمينهاي‌ اسلامى‌ و به‌ طبع‌ نياز بيشتر به‌ قاضيان‌، وجود دستور عملهاي‌ مدون‌ براي‌ امر قضا از ديدگاه‌ شرع‌ اسلام‌ لازم‌ مى‌نمود، دستور عملهايى‌ كه‌ مشتمل‌ باشد بر شروطى‌ كه‌ بايد در شخص‌ جمع‌ آيد تا بتواند به‌ عنوان‌ قاضى‌ نصب‌ گردد و سپس‌ آدابى‌ كه‌ در امر قضا بايد رعايت‌ كند. آداب‌ قضا به‌ تدريج‌ به‌ صورت‌ جزئى‌ از مسألة كلى‌ قضا در كنار مسائل‌ و ابواب‌ گوناگون‌ فقهى‌ مطرح‌ شد و مسائلى‌ گوناگون‌ را در برگرفت‌ كه‌ به‌ برخى‌ از آنها اشاره‌ مى‌شود: قاضى‌ براي‌ رسيدگى‌ به‌ دعاوي‌ بايد مكان‌ وسيعى‌ را انتخاب‌ كند كه‌ عدة بيشتري‌ از دادخواهان‌ به‌ آسانى‌ توان‌ دسترس‌ به‌ وي‌ را داشته‌ باشند ابن‌ ابى‌ الدم‌، 8 - 9، در جلسات‌ دادرسى‌ بايد اهل‌ علم‌ حضور داشته‌ باشند تا اگر مسائلى‌ پيچيده‌ مطرح‌ شد، قاضى‌ براي‌ مشاوره‌ از آنان‌ بهره‌ گيرد همو، 4، رعايت‌ عدل‌ و انصاف‌ و مساوات‌ در ميان‌ متخاصمين‌، تا آنجا كه‌ حتى‌ در پاسخگويى‌ به‌ سلام‌، يكى‌ از آن‌ دو را بر ديگري‌ مقدم‌ ندارد همو، 3 - 8؛ همچنين‌ مسائلى‌ چون‌ احكام‌ مربوط به‌ شهادات‌، شرايط شهادت‌ و كيفيت‌ اداي‌ آن‌ همو، 22 به‌ بعد و اينكه‌ آيا با عزل‌ يك‌ قاضى‌ حكم‌ وي‌ نيز فسخ‌ مى‌گردد، يا نه‌ همو، 42-46. به‌ هر صورت‌ آثار متعددي‌ با عنوان‌ ادب‌ القاضى‌ از سوي‌ فقيهان‌ تأليف‌ شد و شايان‌ توجه‌ اينكه‌ فقهاي‌ حنفى‌ و شافعى‌ بيشتر به‌ اين‌ موضوع‌ پرداختند، چه‌ عملاً در امر قضا نقشى‌ مؤثر داشتند و لزوم‌ تأليف‌ چنين‌ آثاري‌ را به‌ خوبى‌ حس‌ مى‌كردند. فقيهان‌ ديگر مذاهب‌ بيشتر در ضمن‌ مجموعه‌هاي‌ فقهى‌ در بابى‌ با همين‌ عنوان‌، يا در بابهاي‌ عام‌تري‌ با عنوان‌ قضا يا اقضيه‌ به‌ مباحث‌ فقهى‌ مربوط به‌ آداب‌ قضا پرداخته‌اند. مثلاً از اماميه‌، ابن‌ بابويه‌ در من‌ لايحضره‌ الفقيه‌ / به‌ بعد، شيخ‌ مفيد در المقنعه‌ ص‌ 22، شيخ‌ طوسى‌ در المبسوط /1 به‌ بعد و ابن‌ ادريس‌ در السرائر /56 به‌ بعد بابهايى‌ را با عنوان‌ ادب‌ القاضى‌ يا آداب‌ القضاء يا ادب‌ القضاء گشوده‌اند. نظير چنين‌ ابوابى‌ در مجاميع‌ حديثى‌ اهل‌ سنت‌ و نيز در آثار فقهى‌ مالكيان‌ و حنبليان‌ نيز يافت‌ مى‌شود براي‌ آثار مستقل‌، نك: دنبالة مقاله‌.
آثار حنفى‌: . ادب‌القاضى‌، تأليف‌ قاضى‌ ابويوسف‌ د 82 ق‌ شاگرد بنام‌ ابوحنيفه‌ كه‌ حاجى‌ خليفه‌ /6 آن‌ را نخستين‌ تصنيف‌ دربارة آيين‌ قضا در فقه‌ اسلامى‌ شمرده‌ است‌. . ادب‌القاضى‌، تأليف‌ شاگرد ديگر ابوحنيفه‌، محمد بن‌ حسن‌ شيبانى‌ د 89ق‌. از اين‌ كتاب‌ نسخه‌اي‌ در دست‌ نيست‌، اما پزدوي‌ /7 و فضل‌الله‌ بن‌ روزبهان‌ ص‌ 03، 06، 27 از آن‌ سود برده‌اند. . ادب‌القاضى‌، از حسن‌ ابن‌ زياد لؤلؤي‌ د 04ق‌ كه‌ او نيز از ياران‌ ابوحنيفه‌ بود و مدتى‌ قضاي‌ كوفه‌ را بر عهده‌ داشت‌ ابن‌ نديم‌، 58. . ادب‌القاضى‌، تأليف‌ محمد بن‌ سماعه‌ د 33ق‌ فقيه‌ و قاضى‌ بغدادي‌ و از شاگردان‌ ابو يوسف‌ همو، 58- 59. . ادب‌القاضى‌، از احمد بن‌ عمر، معروف‌ به‌ خصّاف‌ د 61ق‌ كه‌ از پر اهميت‌ترين‌ كتب‌ در اين‌ زمينه‌ بوده‌، و بسيار مورد توجه‌ واقع‌ شده‌ است‌ براي‌ رواج‌ آن‌، مثلاً نك: فضل‌الله‌، 7، 02، 27، جم؛ فادانى‌، 8. از اين‌ اثر نسخ‌ بسياري‌ در دست‌ است‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ به‌ نسخه‌هاي‌ موجود در كتابخانه‌هاي‌ عباسية بصره‌ خاقانى‌، /0، كوپريلى‌ كوپريلى‌، /70، فاتح‌، ملاچلبى‌ و رامپور اشاره‌ كرد نك: I/437 .GAS, بر اين‌ كتاب‌ برخى‌ نويسندگان‌ شرحهايى‌ نوشته‌اند از جمله‌ عبدالعزيز بن‌ احمد حلوايى‌ د 56ق‌ حاجى‌ خليفه‌، همانجا و حسام‌الدين‌ عمر بن‌ عبدالعزيز د 36ق‌ از بزرگان‌ حنفى‌ خراسان‌ كه‌ شرح‌ وي‌ مشهورترين‌ شروح‌ ادب‌ القاضى‌ خصاف‌ است‌. نسخه‌هايى‌ خطى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ ظاهريه‌ ظاهريه‌، /22- 23، دارالكتب‌ مصر خديويه‌، /2-3 و غير آنها موجود است‌ نك: ، GAS همانجا. . ادب‌ القاضى‌، از ابوخازم‌ عبدالحميد بن‌ عبدالعزيز د 92ق‌ كه‌ مدتى‌ قاضى‌ شام‌، كوفه‌ و كرخ‌ بغداد بود ابن‌ نديم‌، 61؛ خطيب‌، 1/2. . ادب‌القاضى‌ و القضاء، تأليف‌ ابومهلب‌ هيثم‌ بن‌ سليمان‌ قيسى‌ د ح‌ 10ق‌ قاضى‌ تونس‌ كه‌ تنها بخشى‌ از آن‌ در دست‌ است‌ كه‌ به‌ كوشش‌ فرحات‌ دشراوي‌ در تونس‌ 970م‌ چاپ‌ شده‌ است‌. . ادب‌ القاضى‌، تأليف‌ احمد بن‌ اسحاق‌ ابوجعفر تنوخى‌ د 17ق‌ اديب‌، مفسر و محدث‌ حاجى‌ خليفه‌، همانجا. . ادب‌ القاضى‌، از عبدالله‌ بن‌ حسين‌ ابومحمد نيشابوري‌ ناصحى‌ د 47ق‌ قاضى‌ القضات‌ خراسان‌ كه‌ به‌ گفتة زركلى‌ /9 نسخه‌اي‌ از آن‌ در دمشق‌ موجود است‌. 0. ادب‌ القاضى‌، از احمد بن‌ سليمان‌، معروف‌ به‌ كمال‌ پاشازاده‌ د 40ق‌ كه‌ مدتى‌ عهده‌دار قضاي‌ ادرنه‌ بود. نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ برلين‌ آلوارت‌، شم و وين‌ فلوگل‌،شم موجود است‌. 1. ادب‌ القضاة، از عبدالوهاب‌ بن‌ احمد شعرانى‌ د 73ق‌ نك: زركلى‌، /80.
آثار شافعى‌: . ادب‌القاضى‌، از محمدبن‌ادريس‌شافعى‌ابن‌نديم‌، 64 كه‌ غزالى‌ نيز در احياء به‌ آن‌ اشاره‌ دارد نك: I/304 S, .GAL, . ادب‌ القضاة، تأليف‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالحكم‌ د 68ق‌ از فقهاي‌شافعى‌ در مصر ذهبى‌،2/01. . ادب‌القضاء، اثر ابوسعيد حسن‌ بن‌ احمد اصطخري‌ د 28ق‌ قاضى‌ قم‌ و متصدي‌ حسبة بغداد همو، 5/51. . ادب‌ القاضى‌، تأليف‌ ابوالعباس‌ ابن‌ قاص‌ د 35ق‌ نك: ابواسحاق‌، 20. سزگين‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ را در كتابخانة فيض‌الله‌ افندي‌ ياد كرده‌ است‌ I/497 .GAS, . ادب‌ القضاء يا القاضى‌، از ابوبكر ابن‌ حداد مصري‌ د 44ق‌ كه‌ خود مدتى‌ قضاي‌ مصر را بر عهده‌ داشته‌ است‌ ذهبى‌، 5/47؛ سبكى‌، /9-0. . ادب‌ القضاة، تأليف‌ قفال‌ شاشى‌ د 65ق‌ اسنوي‌، /0. . ادب‌ القضاء، تأليف‌ ابومحمد حسن‌ بن‌ احمد حداد بصري‌ از فقهاي‌ سدة ق‌ سبكى‌، /55. . ادب‌ القضاء، اثر ابوالحسن‌ محمد بن‌ يحيى‌ بن‌ سراقة عامري‌ د 10ق‌ فقيه‌ اهل‌ بصره‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، /95. . ادب‌القضاء، از ابومنصور عبدالقاهر بن‌ طاهر بغدادي‌ د 29ق‌ زحيلى‌، 76. 0. ادب‌ القاضى‌، تأليف‌ ابوالحسن‌ ماوردي‌ د 50ق‌ كه‌ آن‌ را محيى‌ الدين‌ سرحان‌ در بغداد 391ق‌/ 971م‌ منتشر كرده‌ است‌. 1. ادب‌ القاضى‌، تأليف‌ ابوعاصم‌ محمد بن‌ احمد عَبّادي‌ هروي‌ د 58ق‌ ذهبى‌، 8/81. 2. ادب‌ القضاة، از ابوالحسن‌ على‌ بن‌ احمد زبيلى‌ ؟ مؤلف‌ سدة ق‌ اسنوي‌، /. 3. ادب‌ القضاء، از ابوالمعالى‌ مجلّى‌ بن‌ جُميع‌ قرشى‌ مخزومى‌ د 50ق‌ كه‌ نام‌ ديگر آن‌ العمدة است‌ همو، /11 -12؛ زحيلى‌، 77. 4. ادب‌ القاضى‌، نوشتة ابوسعد عبدالكريم‌ سمعانى‌ د 62ق‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة عارف‌ حكمت‌ موجود است‌ نك: كحاله‌، 7. 5. ادب‌ القضاة، تأليف‌ ابن‌ ابى‌ الدم‌ د 42ق‌ كه‌ توسط محمدمصطفى‌ زحيلى‌ در دمشق‌ 395ق‌/975م‌ منتشر گرديده‌ است‌. 6. ادب‌ القضاة، اثر شرف‌ الدين‌ احمد بن‌ مسلم‌ بن‌ سعيد قرشى‌ ملحى‌ د 93ق‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة عباسية بصره‌ موجود است‌ زحيلى‌، همانجا. 7. ادب‌ الحكام‌ فى‌ سلوك‌ طرق‌ الاحكام‌، از شرف‌ الدين‌ غزي‌ د 99ق‌ كه‌ به‌ آداب‌ القضاة نيز معروف‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر خديويه‌، /90 وجود دارد و مختصري‌ از آن‌ با عنوان‌ عماد الرضا ببيان‌ ادب‌ القضاء از زكريا بن‌ محمد انصاري‌ مصري‌ د 26ق‌ به‌ صورت‌ خطى‌ در دارالكتب‌ مصر نك: سيد،/09-10 و كتابخانةچستربيتى‌ آربري‌، شم موجود است‌. 8. ادب‌ القضاء، از محمد بن‌ احمد سمنودي‌، مشهور به‌ ابن‌ محلى‌ د 90ق‌ سخاوي‌، /6-7. 9. الديباج‌ المذهب‌ فى‌ احكام‌ المذهب‌ فى‌ ادب‌ القضاء، كه‌ مؤلف‌ آن‌ شناخته‌ نيست‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر زحيلى‌، 78 وجود دارد.
آثار ديگر مذاهب‌: . ادب‌ القاضى‌، از ابوعبيد قاسم‌ بن‌ سلام‌ د 24ق‌ از فقيهان‌ اصحاب‌ حديث‌ ابن‌ نديم‌، 8؛ نيز ه د، /09؛ . ادب‌ القاضى‌، از ابن‌ قتيبة دينوري‌ د 76ق‌ ذهبى‌، 3/96- 97؛ . ادب‌القاضى‌، تأليف‌ محمدبن‌جرير طبري‌ د 10ق‌پايه‌گذار مذهب‌ جريري‌ ابن‌ نديم‌، 91؛ . ادب‌ القضاء، از احمد بن‌ محمد خلاّل‌د11ق‌ازفقيهان‌حنبلى‌ذهبى‌،2/30؛ . آداب‌القاضى‌ و المفتى‌، اثر قاضى‌ محمد بن‌ احمد صعدي‌ د 182ق‌ از فقيهان‌ زيدي‌ حسينى‌، /6.
محمد بن‌ سحنون‌ د 56ق‌ نيز كتاب‌ مفصلى‌ داشته‌ كه‌ 0 جزء از آن‌ در باب‌ ادب‌ القضاة بوده‌ است‌ نك: قاضى‌ عياض‌، /06-07.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الدم‌، ابراهيم‌، ادب‌ القضاء، به‌ كوشش‌ محمدمصطفى‌ زحيلى‌، دمشق‌، 975م‌؛ ابن‌ ادريس‌، محمد، السرائر، قم‌، 410ق‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌، بيروت‌، 401ق‌/981م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 398ق‌/ 978م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ ميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 390ق‌/970م‌؛ پزدوي‌، على‌، «اصول‌ الفقه‌»، در حاشية كشف‌ الاسرار علاءالدين‌ بخاري‌، استانبول‌، 308ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حسينى‌، احمد، مؤلفات‌ الزيدية، قم‌، 413ق‌؛ خاقانى‌، على‌، مخطوطات‌ المكتبة العباسية فى‌ البصرة، بغداد، 380ق‌/961م‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 406ق‌؛ زحيلى‌، محمدمصطفى‌، مقدمه‌ و تحشيه‌ بر كتاب‌ ادب‌ القضاء نك: هم، ابن‌ ابى‌ الدم‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد طناحى‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 384ق‌/965م‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 354ق‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 954م‌؛ طوسى‌، محمد، المبسوط، قم‌، 351ش‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ فقه‌ حنفى‌؛ فادانى‌، محمدياسين‌، اتحاف‌ المستفيد، دمشق‌، 403ق‌/983م‌؛ فضل‌الله‌ بن‌ روزبهان‌، سلوك‌ الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمد نظام‌الدين‌ و محمد غوث‌، حيدرآباد دكن‌، 386ق‌/966م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌/طرابلس‌، 387ق‌/967م‌؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدينة المنورة، دمشق‌، 393ق‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ مفيد، محمد، المقنعة، قم‌، 410ق‌؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; GAL,S; GAS; Fl O gel, G., Die arabischen, persischen, t O rkischen Handschriften..., Wien, 1865-1867.
بخش‌ فقه‌ و علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌