responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 7  صفحه : 3020
اخلاص‌
جلد: 7
     
شماره مقاله:3020

اِخْلاص‌، نام‌ صد و دوازدهمين‌ سورة قرآن‌ مجيد. اين‌ سوره‌ داراي‌ آيه‌، 1 كلمه‌ و 7 حرف‌ است‌.
از ديرباز، اين‌ سوره‌ به‌ لحاظ موضوع‌ و مضمون‌، نزد قاريان‌ و مفسران‌، «اخلاص‌»، و نزد فقها و متكلمان‌، «توحيد» نام‌ گرفته‌ است‌ نك: ابوعمرو، 26؛ طبرسى‌، 0/54؛ حائري‌، 78 به‌ بعد؛ محيسن‌، 25؛ طباطبايى‌، 0/87. 9 نام‌ و عنوان‌ ديگري‌ كه‌ به‌ اين‌ سوره‌ داده‌اند: صمد، تفريد، تجريد، نور، نجات‌، ولايت‌، معرفت‌، جمال‌، اساس‌، امان‌، شافيه‌، مانعه‌، مذكَّره‌، معوَّذه‌، مقشقِشه‌، منفَّره‌، محضِره‌، برائت‌ و نسبة الرب‌ يا نسبة الله‌ فخرالدين‌رازي‌، التفسير...، 2/75- 76؛ فيروزآبادي‌، /53؛ اندرابى‌، گ‌ 1 ب‌؛ بقاعى‌، 2/44، چندان‌ شهرتى‌ ندارند و عنوان‌ اخير كه‌ گويا مأخذ آن‌ برخى‌ روايات‌ معراج‌ نك: كلينى‌، /85، يا برخى‌ روايات‌ اسباب‌ النزول‌ نك: واحدي‌، 04 بوده‌، مورد انتقاد نيز قرار گرفته‌ است‌ نك: اندرابى‌، همانجا. از اين‌ ميان‌، تنها نام‌ «صمد» كه‌ در كهن‌ترين‌ فهارس‌ عناوين‌ سور قرآنى‌ آمده‌ نك: ابن‌ نديم‌، 9-0، با قاعدة كلى‌ نامگذاري‌ سور نك: اندرابى‌، گ‌ 9 الف‌ - 9 ب‌ مطابقت‌ دارد. زيرا از يك‌ سوي‌، كلمة «صمد» تنها يك‌ مرتبه‌، و از ريشة «ص‌ م‌ د» تنها همين‌ كلمه‌ در قرآن‌ به‌ كار رفته‌ است‌ و از سوي‌ ديگر، با مضامين‌ سوره‌ مناسبت‌ فراوان‌ دارد نك: ابن‌ نديم‌، 9؛ اندرابى‌، گ‌ 1 ب‌؛ بقاعى‌، 2/48، 95؛ دروزه‌، /09، چنانكه‌ مفسران‌، گاه‌ در تفسير اين‌ سوره‌، به‌ توضيح‌ معناي‌ «الله‌ الصمد» اكتفا كرده‌اند صنعانى‌، /07. با اينهمه‌، به‌ گواهى‌ منابع‌ موجود، رسول‌ خدا ص‌ و صحابه‌ و اهل‌ بيت‌ ع‌ اين‌ سوره‌ را با توجه‌ به‌ سر آغازش‌، «قُل‌ْ هُوَاللّه‌ُ اَحَد» مى‌ناميده‌اند و قاطبة محدثان‌ نيز همواره‌ اين‌ سنّت‌ را معمول‌ داشته‌اند مالك‌، /08- 09؛ احمد بن‌ حنبل‌، /12؛ دارمى‌، 55 -57؛ بخاري‌، /5؛ كلينى‌، /16-17؛ ابن‌ حجر، /98- 99.
سورة اخلاص‌ از نخستين‌ سوره‌هاي‌ نازل‌ شده‌ در مكة معظمه‌ بوده‌، و سبك‌ و آهنگ‌ بيان‌ آن‌ آشكارا معرف‌ مكى‌ بودن‌ آن‌ است‌ و در روايات‌ منقول‌ از ابن‌ عباس‌ و ديگران‌ نيز در زمرة سوره‌هاي‌ مكى‌ به‌ شمار آمده‌ است‌ ابن‌ نديم‌، 8؛ اندرابى‌، گ‌ 1 الف‌ -3 الف‌، 6 الف‌؛ زركشى‌، /93؛ نك: سيوطى‌، الاتقان‌...، /0-4. با وجود اين‌، مكى‌ يا مدنى‌ بودن‌ سوره‌، همواره‌ محل‌ خلاف‌ بوده‌ است‌ طوسى‌، 0/29؛ طبرسى‌، همانجا؛ زمخشري‌، /98؛ سيوطى‌، همان‌، /5؛ فيض‌، الصافى‌، /62. اين‌ اختلاف‌ ظاهراً از رواياتى‌ ناشى‌ شده‌ است‌ كه‌ برخى‌، درخواست‌ يهوديان‌ مدينه‌ از پيامبر اكرم‌ ص‌ مبنى‌ بر وصف‌ پروردگار نسبة الرب‌ را سبب‌ نزول‌ سوره‌ دانسته‌اند و دستة ديگري‌ تقاضاي‌ عده‌اي‌ از مشركان‌ مكه‌ را يادآور شده‌اند نك: واحدي‌، همانجا؛ ابوالفتوح‌، /08 - 09؛ ابن‌ كثير، /05؛ سيوطى‌، «لباب‌...»، /46، الدر...، /69؛ نيز نك: زومر، .325 همچنين‌ حكايت‌ برخى‌ روايات‌ از نزول‌ سورة اخلاص‌ در مدينه‌، مى‌تواند اشاره‌ به‌ نزول‌ يا تلاوت‌ مجدد اين‌ سوره‌ بر حسب‌ مقتضيات‌ و حوادث‌ باشد، يا آنكه‌ درخواست‌ يهوديان‌ از پيامبر اكرم‌ ص‌ در دوران‌ اقامت‌ آن‌ حضرت‌ در مكه‌ صورت‌ پذيرفته‌ است‌.
سورة اخلاص‌ يكى‌ از سوره‌اي‌ است‌ كه‌ با فعل‌ امر «قل‌» آغاز مى‌شود، سه‌ تاي‌ آنها پياپى‌ در خاتمة قرآن‌ مجيد جاي‌ گرفته‌ و با عنوان‌ مشترك‌ «معوَّذات‌» ناميده‌ شده‌ است‌ نك: سيوطى‌، تناسق‌...، 47. موضوع‌ اصلى‌ اين‌ سوره‌ اخلاص‌ در دين‌ و توحيد در عبادت‌ است‌. در اين‌ ميان‌، سورة اخلاص‌ بيش‌ از سورة ديگر، بر شعائر توحيدي‌ تكيه‌ دارد و به‌ همين‌ لحاظ، اين‌ سوره‌ را همراه‌ با سورة كافرون‌ مقشقِشتين‌ = پيرايندگان‌ خوانده‌اند طوسى‌، همانجا؛ فيروزآبادي‌، /48؛ بقاعى‌، 2/00، 44 و نيز هر دو سوره‌ را «اخلاص‌» ناميده‌اند همانجا؛ فيومى‌، /77.
سورة اخلاص‌ و سورة كافرون‌، شعار جاودانة توحيد و فراخوان‌ نبرد بى‌ امان‌ موحدان‌ با مشركان‌ است‌ و از اين‌ رو، پيامبر اكرم‌ ص‌ قرائت‌ اين‌ دو سوره‌ را در ركعتهاي‌ اول‌ و دوم‌ به‌ ويژه‌ در برخى‌ نمازها مانند نافلة فجر نك: قطب‌، /005 مؤكداً توصيه‌ فرموده‌ است‌ ابن‌ حجر، /99؛ سيوطى‌، همانجا. روايات‌ ديگري‌ كه‌ از ناحية اهل‌ بيت‌ ع‌ رسيده‌ است‌، نيز ضمن‌ آنكه‌ بر قرائت‌ اين‌ دو سوره‌ و نيز سورة قدر سخت‌ تأكيد دارند، به‌ رغم‌ مختصر شدن‌ نماز، فضيلت‌ آن‌ را در قرائت‌ همين‌ سوره‌ها مى‌دانند كلينى‌، /16؛ فيض‌، ترجمة...، 10-12؛ بحرانى‌، /20. بر پاية همين‌ روايات‌ عملاً در آموزش‌ نماز به‌ كودكان‌ و تازه‌ مسلمانان‌، سوره‌اي‌ كه‌ بايد پس‌ از سورة حمد قرائت‌ شود، سورة اخلاص‌ برگزيده‌ مى‌شود نك: فيض‌، همان‌، 17- 18 و مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ نزد عموم‌ مسلمانان‌ عنوان‌ «سوره‌» در قرائت‌ نماز، عملاً به‌ سورة اخلاص‌ اختصاص‌ پيدا كرده‌ است‌.
اين‌ سوره‌ به‌ رغم‌ آنكه‌ پس‌ از سورة كوثر، كوچك‌ترين‌ سورة قرآن‌ كريم‌ است‌، حاوي‌ همة فنون‌ مباحث‌ توحيدي‌ است‌ و به‌ ويژه‌ آية دوم‌ آن‌: «اَللّه‌ُ الصَّمَد» همواره‌ شايان‌ تعمق‌ و تأمل‌ بوده‌ است‌ نك: قرطبى‌، 0/45؛ فخر الدين‌ رازي‌، التفسير، 2/75-76، شرح‌...، 17- 21؛ سيوطى‌، الاكليل‌، 02؛ بيضاوي‌، /00؛ فيض‌، الصافى‌، /66؛ بحرانى‌، /23. امامان‌ اهل‌ بيت‌ ع‌ بيش‌ از هر چيز به‌ اين‌ نكته‌ توجه‌ مى‌داده‌اند كه‌ سورة «قُل‌ْ هُوَاللّه‌ُ اَحَد» شعار توحيد و اخلاص‌ است‌ نك: حر عاملى‌، /85 و يكايك‌ آيات‌ آن‌ را مفسر يكديگر دانسته‌اند ابن‌بابويه‌، 0-1؛ فيض‌، همان‌، /64؛ طباطبايى‌، 0/87؛ مغنيه‌، /24.
سورة اخلاص‌ در ترتيب‌ جاودانة قرآن‌ مجيد، زوج‌ سورة «تَبَّت‌ْ يدا اَبى‌ لَهَب‌½» قرار داده‌ شده‌ است‌ و از نظر معنا و موضوع‌ و تعبير و مضمون‌، اين‌ دو سوره‌ بازتاب‌ بيان‌ يكديگرند سيوطى‌، تناسق‌، 46- 47؛ جواهر البيان‌...، 47.
سورة اخلاص‌ از معدود سوره‌هاي‌ قرآنى‌ است‌ كه‌ مستقلاً در تفسير آنها كتب‌ و رسائل‌ و مقالاتى‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و نوشته‌ مى‌شود. چنانكه‌ آقابزرگ‌ 1 اثر را با عنوان‌ تفسير سورة الاخلاص‌ فهرست‌ كرده‌ است‌ /35-36. از مشاهير علماي‌ اسلام‌، به‌ ابن‌ سينا اثري‌ با عنوان‌ تفسير سورة التوحيد منسوب‌ شده‌ كه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. فخرالدين‌ رازي‌، ابن‌ تيميه‌ و ميرداماد نيز هر يك‌ اثري‌ با عنوان‌ تفسير سورة الاخلاص‌ دارند كه‌ اثر ابن‌ تيميه‌ شهرت‌ بيشتري‌ يافته‌، و بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ نك: كالورلى‌، 4 - ¡ ÇãÇ Ïæ ÇËÑ ÏíÑ: ßÊÇȝ ÝÎÑÇáÏíä ÑÇÒí äß: ÇáÝåÑӝ...¡ /11 æ ßÊÇȝ ãíÑÏÇãÇÏ äß: ãÑÚÔ읡 /03¡ 0/3 åãäÇä ÎØì ãÇäÏåÇäÏ. ßÇáæÑáì äíÒ ÏÑ ãÞÇáåÇí Èå ÈÑÑÓì ãÓÇÆᝠäÍæí ÓæÑÉ ÇÎáÇ՝ ÑÏÇÎÊå ÇÓʝ åãÇäÌÇ. åãäíä ÇÒ ÂäÌÇ ßå Çíä ÓæÑå Èå ÚäæÇä ÚÕÇÑÉ æÍì ãÍãÏí ÏÑ ÓÑÇÓÑ ÌåÇä ÇÓáÇ㝠ÔäÇÎÊå ÔÏ坡 ÇÒ ÏíÑÈÇÒ¡ ÈåÊÑíä ãæÖæڝ ÈÑÇí åäÑäãÇíì ÎØÇØÇ䝡 ØÑÇÍÇä æ äÇѐÑÇä ãÓáãÇä ÈæÏå ÇÓʝ.
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، التوحيد، به‌ كوشش‌ هاشم‌ حسينى‌، تهران‌، 387ق‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، المطالب‌ العالية بزوائد المسانيد الثمانية، به‌ كوشش‌ حبيب‌ الرحمان‌ اعظمى‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ ابن‌ كثير، اسماعيل‌، تفسير القرآن‌ العظيم‌، بيروت‌، 389ق‌/970م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوعمرو دانى‌، عثمان‌، التيسير فى‌ القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ اتو پرتسل‌، استانبول‌، 930م‌؛ ابوالفتوح‌ رازي‌، روح‌ الجِنان‌ و رَوح‌ الجَنان‌، قم‌، 404ق‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 313ق‌؛ اندرابى‌، احمد، الايضاح‌ فى‌ القراءات‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ بحرانى‌، هاشم‌، البرهان‌ فى‌ تفسير القرآن‌، بيروت‌، 403ق‌/983م‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، استانبول‌، 401ق‌/981م‌؛ بقاعى‌، ابراهيم‌، نظم‌ الدرر فى‌ تناسب‌ الا¸يات‌ و السور، حيدرآباد دكن‌، 404ق‌/984م‌؛ بيضاوي‌، عبدالله‌، انوار التنزيل‌، بيروت‌، مؤسسة شعبان‌؛ جواهر البيان‌ فى‌ تناسب‌ سور القرآن‌، بيروت‌، 406ق‌/986م‌؛ حائري‌، عبدالكريم‌، كتاب‌ الصلوة، قم‌، 362ش‌؛ حر عاملى‌، محمد، وسائل‌ الشيعة، بيروت‌، 391ق‌؛ دارمى‌، عبدالله‌، سنن‌، استانبول‌، 401ق‌/981م‌؛ دروزه‌، محمد عزت‌، التفسير الحديث‌، قاهره‌، 381ق‌/962م‌؛ زركشى‌، محمد، البرهان‌ فى‌ علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، بيروت‌، 400ق‌/980م‌؛ زمخشري‌، محمود، الكشاف‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ سيوطى‌، الاتقان‌ فى‌ علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، 363ق‌؛ همو، الاكليل‌، به‌ كوشش‌ سيف‌ الدين‌ عبدالقادر كاتب‌، بيروت‌، 405ق‌/985م‌؛ همو، تناسق‌ الدرر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد عطا، بيروت‌، 406ق‌/986م‌؛ همو، الدر المنثور، بيروت‌، 403ق‌/983م‌؛ همو، «لباب‌ النقول‌»، ضمن‌ تفسير الجلالين‌، استانبول‌، 342ق‌؛ صنعانى‌، عبدالرزاق‌، تفسير القرآن‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ مسلم‌ محمد، رياض‌، 410ق‌/989م‌؛ طباطبايى‌، محمدحسين‌، الميزان‌، بيروت‌، 394ق‌/974م‌؛ طبرسى‌، فضل‌، مجمع‌ البيان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولى‌ محلاتى‌ و فضل‌ الله‌ يزدي‌ طباطبايى‌، بيروت‌، 408ق‌/ 988م‌؛ طوسى‌، محمد، التبيان‌، بيروت‌، دار احياء التراث‌ العربى‌؛ فخرالدين‌ رازي‌، التفسير الكبير، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ همو، شرح‌ اسماء الله‌ الحسنى‌، به‌ كوشش‌ طه‌ عبدالرئوف‌ سعد، بيروت‌، 404ق‌/984م‌؛ الفهرس‌ الشامل‌ للتراث‌ العربى‌ الاسلامى‌ المخطوط، عمان‌، 987م‌؛ فيروزآبادي‌، محمد، بصائر ذوي‌ التمييز، به‌ كوشش‌ محمد على‌ نجار، قاهره‌، 383ق‌؛ فيض‌ كاشانى‌، محمد، ترجمة الصلوة، به‌ كوشش‌ محمد على‌ صفير، تهران‌، 340ش‌؛ همو، الصافى‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حسينى‌ لواسانى‌ نجفى‌، تهران‌، 356ش‌؛ فيومى‌، احمد، المصباح‌ المنير، قم‌، 405ق‌؛ قرطبى‌، محمد، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن‌، بيروت‌، 967م‌؛ قطب‌، سيد، فى‌ ظلال‌ القرآن‌، بيروت‌، 402ق‌/982م‌؛ كلينى‌، محمد، الفروع‌ من‌ الكافى‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، بيروت‌، 401ق‌؛ مالك‌ بن‌ انس‌، الموطأ، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، استانبول‌، 401ق‌/981م‌؛ محيسن‌، محمد، الارشادات‌ الجلية، قاهره‌، 389ق‌/ 969م‌؛ مرعشى‌، خطى‌؛ مغنيه‌، محمد جواد، التفسير الكاشف‌، بيروت‌، 981م‌؛ واحدي‌، على‌، اسباب‌ النزول‌، به‌ كوشش‌ سيد جميلى‌، بيروت‌، 405ق‌/985م‌؛ نيز:
Calverley, E. E., X The Grammar of S = ratu 'l-Ikhl ? s n , SI, 1957, vol. VIII; Zwemer, S. M., X S = rat al-Ikhl ? s n , The Moslem World, 1968, vol. XXVI.
محمدعلى‌ لسانى‌ فشاركى‌
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 7  صفحه : 3020
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست