اُخْريد، شهر و درياچهاي در جمهوري مقدونيه، جنوب يوگسلاوي سابق و شرق
جمهوري آلبانى. از اخريد در مآخذ سدة قم با نام يونانى لوخنيدُس و لاتينى
ليخنيدوس ياد شده است پاولى، ؛ XXVI/2111 XXXI/480 , 2 BSE؛ خوري، 60.
پوليبيوس اين نام را بهصورتلوخْنيدا و و استرابو، لوخْنيدا نوشته است
.III/292-293 پروكوپيوس اين نام را به صورت ليخنيدُن ليخنيدوس ذكر كرده
است و در مآخذ ديگر به گونههاي ليخنيتوس، ليگنيدو، ليسينيوم و جز آن نيز
آمده است پاولى، همانجا. بعدها اينشهر و درياچه، اخريد ناميده شد ؛
XXVI/2115Šö‘õû 2 ، BSEهمانجا و در نوشتههاي مؤلفانبيزانسى نيز به صورت
اَخريدا نك: «دائرة المعارف ايتاليا»، ذيل اُخريدا آمده است.اخريد در منابع
بهصورتهاي مختلف ديده مىشود نك: بروكهاوس، ؛ XIII/658 استروگورسكى، 79 º
دايرةالمعارف فارسى، /05؛ اولياچلبى، /35؛ XXXIX/935 ؛ EUE, تورسون بيگ، 42 º
XIX/44 , 3 ؛ BSEماير، .XVII/550 در مآخذ يوگسلاوي نام مزبور به صورت اهريد ذكر
شده است «راهنماي...»، .24
درياچةاخريد: در زباناسلاوياندرياچةاخريدرااهريدسكو يزرو و در زبان مقدونيهاي
ليگنىاي اوهريت مىنامند XIX/44 , 3 BSE. اين درياچه در سرزمين يوگسلاوي
سابق و آلبانيا آلبانى در وسط كوهستانهاي تكتونيك و به ارتفاع 95 تا 98 متر
از سطح دريا قرار گرفتهو حاصلآتشفشانيهاست همانجا؛ XXXI/481 , 2 ؛ BSEلاروس
بزرگ، ذيل اُهريد. مساحت آن 48 كم و عمق آن حداكثر 86 متر است همان، نيز 3
، BSEهمانجاها. محيط درياچه 00 كم، طول آن از شمال به جنوب 8 كم و عرض آن
از شرق به غرب 2 كم است سامى، /066. كرانههاي شمالى وجنوبى درياچه به
تقريب صاف و داراي شيبهاي اندكى است. ولى كرانههاي شرقى و غربى آن
كوهستانى و داراي شيبهاي تند است همو، نيز 3 ، BSEهمانجاها. آبهاي چندين
رودخانة كوهستانى به اين درياچه مىريزند همانجا. از اين درياچه رودي به
نام چرنى درين درين سياه جريان دارد كه به درياي آدرياتيك مىريزد
همانجا؛ «فرهنگ...»، .953 آب اين درياچة كوهستانى در بهار و پاييز بالا مىآيد
و بسيار شفاف است. درجة گرماي آن در تابستان 8 تا 4 سانتىگراد است. اين
درياچه قابل كشتيرانى و داراي انواع ماهيهاست كه از جملة آنها قزلآلا،
كپور، مارماهى و غيره صيد مىشود 3 ، BSEهمانجا.
شهر اخريد: اين شهر در مقدونيه و ساحل شمالى درياچة اخريد واقع است. جمعيت
آن در 971م، 6 هزار نفر همانجا، و در 981م، 9 هزار نفر «فرهنگ»، همانجا بوده
است. اوليا چلبى بناي اين شهر را به رجعم بن سليمان ع نسبت داده است.
وي با تكيه به قول مؤلفان لاتين كه مأخذ آن مشخص نشده است ، حكيمى به
نام اخري را بنيان گذار قلعة اخري دانسته است همانجا. تا سدة قم اطلاعى از
اين شهر به دست نيامده است. از اين شهر نخستين بار در جريان جنگ روميان
با مقدونيان ياد شده است. طى نخستينپيكارهاي روم و مقدونيه شخصى به نام
اِروپوس در قيام بر ضد فيليپ در 08قم اين شهر را به تصرف آورد پاولى،
.XXVI/2112 در 96قم پلوراتوس اين شهر را تصرف كرد همانجا؛ پوليبيوس، .V/193
محتمل است در نيمة دوم سدة م پس از تصرف شهر و منطقه از سوي بلغارها نام
اخريد بر آن نهاده شده باشد XXXI/480 , 2 .BSE
وضع جغرافيايى قديم اين شهر را استرابو به تفصيل آورده است. وي مىنويسد
لوخنيدس ليخنيدوس شهري است در ناحية پولونوس پيلون كه مرز ميان ايلّيريا
ايلّوريدا و مقدونيه است. اين شهر بر سر راه كانداويا قرار دارد كه كوهى در
ايليرياست .III/292-295 به هنگام سلطة روميان بر شبه جزيرة بالكان، اخريد
يكى از شهرهاي عمده بر سر راه ساحلى درياي آدرياتيك به كنستانتينوپوليس
قسطنطنيه بود. اخريد در اواخر سدة م به يكى از مراكز مهم مسيحى و اسقف نشين
بالكان بدل گرديد. در سدة و اوايل سدة م گروههايى از اسلاوها به منطقة اخريد
كوچ كردند و در آنجا سكنى گزيدند. اخريد در نيمة دوم سدة م تابع دولت بلغار
شد. پس از سقوط دولت بلغارستان غربى در 018م، به صورت بخشى از توابع دولت
بيزانس درآمد و در سدههاي 2 و 3م به يكى از مراكز بازرگانى عمده بدل گشت.
در روزگار فرمانروايى ايوان آسِن 218-241م مجدداً به صورت بخشى از توابع
دولت احيا شدة بلغارستان درآمد 2 ، BSEهمانجا. در 333م استفان دوشن پادشاه
صربستان 331- 355م مقدونية غربى را به تصرف آورد اوزون چارشيلى، .I(4)/195
با مرگ استفان حكومت وي متلاشى شد.
در 394م زمان سلطنت ايلدرم بايزيد اول 91- 05ق تركان عثمانى اخريد را
متصرف شدند. از اين پس اخريد رونق پيشين را از دست داد 2 ، BSEهمانجا. پس از
نخستين جنگ بالكان 912- 913م، اخريد زير سلطة صربها قرار گرفت و با تأسيس
دولت يوگسلاوي، به صورت بخشى از آن كشور درآمد، ولى با فروپاشى دولت مذكور
و تأسيس جمهوري مقدونيه، جزو اين جمهوري گرديد.
شهر اخريد داراي بناهاي زيبا و خوش منظرهاي است كه از سدههاي ميانه برجا
مانده است. بر فراز كوه اخريد قلعة ساموئيل شموئيل ، شاه بلغار ، قرار دارد
كه در ابتدا دژي بيزانسى بود. بناي اين دژ را در سدة م دانستهاند كه در
اوايل سدة 1م ق تجديد ساختمان شده است. صومعة پانتِلمون مقدس بر فراز كوه
نيز از آثار قديم اخريد است كه در سدة م تجديد بنا شد و بعدها به مسجد بدل
گشت. ديگر از آثار كهن اخريد كاخ صوفياي مقدس است كه در سالهاي 037-050م
تجديد بنا شد. نقش و نگارهاي اين بنا متعلق به سدههاي 1-4م است XIX/44 , 3
.BSEبعدها اين بنا نيز تبديل به مسجد شد. اولياچلبى از اين بنا با عنوان مسجد
اياصوفيه ياد كرده است /37. كليساي صليبى شكل كلمنتِ مقدس كه بناي آن
متعلق به 295م بوده، در سدههاي 4 و 9 م مرمت شده است. نقش و نگارهاي
ديوار اين كليسا متعلق به اواخر سدة 3م بوده، و توسط دو استاد به نامهاي
ميخائيل و اوتيخيوس صورت پذيرفته است. ديگر از بناهاي شهر، بيمارستان
نيكلايمقدساست كهبنايآندر 313م و نقش و نگارهاي آن در سدة 4م ق انجام
گرفته است. بناي بيمارستان ديگري به نام بوگورديتسا متعلق به سدة 4م و
نقش و نگار ديوارهاي آن مربوط به سدههاي 4-7م است. ديگر كليساي كوچك
كلمنت مقدس است كه تاريخ بناي آن در 378م و نقش و نگارهاي آن متعلق به
اواخر سدة 4م است 3 ، BSEهمانجا.
اوليا چلبى از بناهاي مهم شهر چون پاشا سرايى كاخ پاشا و جامع اخري زاده
ياد كرده كه در آن نماز جمعه برگذار مىشده است /37، 38. در مورد محلههاي
اخريد، وي از 7 محلة آباد و آراسته خبر داده كه از آن جمله بوده است:
محلههاي اخري زاده، تكيه، قول اوغلى، حيدرپاشا، مدرسة قوجه سياوش پاشا،
حاجى حمزه، مسجد اسكندربيگ، كوجى بيگ، امين محمود و قره خوجه /39. وي از
وجود 7 مسجد شهر نيز خبر داده كه از آن جمله است: جامع حاجى قاسم با
منارهاي زيبا به شيوة قديم و مساجد سلطان سليمان خان، حاجى حمزه، اياصوفية
بزرگ، اسكندربيگ، كوجى بيگ، چارشو، چنارلى و قره خوجه همانجا. دو مدرسة عمدة
شهر عبارت بودند از مدرسة سياووش پاشاو مدرسة تكية سليمان خان. شمار مكتبهاي
اخريد ذكر شده كه از آن جمله است: مكتب اخري زاده و مكتب آغا همو، /40.
همچنين اولياچلبى از گرمابههاي شهر همانجا و نيز از وجود دارالضيافه مهمانسرا
براي بىنوايان /41 و 2 تفرجگاه در چهارسوي شهر ياد كرده است /42.
پس از پايان جنگ جهانى دوم در 945م شهر اخريد به تقريب بازسازي شد و در
آن استراحتگاهها، منازل و مهمانخانههاي متعدد احداث گرديد. شهر داراي
ايستگاه راه آهن و فرودگاه است و يكى از مراكز مهم جهانگردي است. از جملة
صنايع دستى محلى اخريد منبت XIX/44–¨ý¤‘î , 3
.BSEشهرمركزبازرگانىودارايكارگاههاي توليدي، مؤسسات باغداري و تأسيسات صيد
ماهى پيشرفته است XXXI/480 , 2 .BSEاولياچلبى در سياحتنامة خود از صيد انواع
ماهى توسط زورقهاي بادبانى و نيز وفور پرندگانى چون غاز و اردك ياد كرده
است. همو دربارة زبان مردم اخريد مىنويسد كه مردم به زبانهاي بلغاري و
رومى يونانى سخن مىگويند همانجا.
از مشاهير مسلمانى كه در اخريد اقامت داشته، يا اهل آن ناحيه بودهاند،
مىتوان به مولى حسامالدين عطايى، 33-34، حسينپاشا همو، 58، سياوشپاشا،
گورجى محمد پاشا شيخى،/00 و على پاشا همو، /01 اشاره كرد.
مآخذ: اولياچلبى، محمد، سياحتنامه، استانبول، 928م؛ خوري، سليم جبرائيل و
سليم ميخائيل شحاده، آثار الادهار، بيروت، 291ق/815م؛ دايرة المعارف فارسى؛
سامى، شمسالدين، قاموس الاعلام، استانبول، 306ق؛ شيخى محمد افندي، وقايع
الفضلاء ذيل شقائق النعمانية ، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 989م؛
عطايى، عطاءالله، حدائق الحقائق فى تكملة الشقائق، استانبول، 989م؛ نيز:
Brockhaus; BSE 2 ; BSE 3 ; Enciclopedia Italiana, Rome, 1949; EUE; Grand
Larousse; Handbook on Yugoslavia, Belgrad; Meyer; Ostrogorsky, Georg, Bizans
devleti tarihi, tr. Fikret Is o ltan, Ankara, 1981; Pauly; Polybius, The
Histories, tr. W. R. Paton, London, vol. V, 1968, vol. VI, 1975; Procopius, tr.
H. B. Dewing, London, 1969; Sovetskii entsiklopedicheskii slovar, Moscow, 1987;
Strabo, The Geography , tr . Horace Leonard Jones , London , 1961 ; Tursun Bey ,
T @ r Q h-i Eb O p l-Feth, Istanbul, 1977; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o
tarihi, Ankara, 1982.
عنايتالله رضا