اِخْتِلاف‌ُ الْفُقَها، عنوان‌ شاخه‌اي‌ از علم‌ فقه‌ كه‌ در آن‌ به‌ مقايسة آراء فقيهان‌ پرداخته‌ مى‌شود. در سخن‌ از پيشينة اختلاف‌ الفقها، بايد سرآغاز آن‌ را با پيدايش‌ رأي‌ و نظر در فقه‌ همزمان‌ دانست‌. برپاية اشارات‌ موجود در منابع‌، پاره‌اي‌ از موضوعات‌ فقهى‌ وجود داشته‌ كه‌ ميان‌ صحابه‌ مورد بحث‌ و اختلاف‌ نظر بوده‌ است‌ (مثلاً نك: مسند زيد...، 135؛ صنعانى‌، 1/356، 2/565، 3/11)؛ گاه‌ اين‌ اختلاف‌ نظر به‌ دو گروه‌ از اصحاب‌، چون‌ مهاجرين‌ و انصار يا حجازيان‌ و عراقيان‌ باز مى‌گشته‌ است‌ (مثلاً نك: همو، 1/557، 2/435). از آن‌ ميان‌، محمد بن‌ ادريس‌ شافعى‌، اختلاف‌ آراء منتسب‌ به‌ دوتن‌ از فقيهان‌ بزرگ‌ صحابه‌: امام‌ على‌(ع‌) و ابن‌ مسعود را در كتابى‌ گردآورده‌ است‌ (نك: الام‌، 7/163 به‌ بعد). به‌ طور كلى‌ اختلافات‌ فقهى‌ ميان‌ صحابه‌ و پس‌ از آنان‌ تابعين‌، در برخى‌ از آثار تأليف‌ شده‌ در موضوع‌ اختلاف‌ الفقها، چون‌ الاشراف‌ ابن‌ منذر و الخلاف‌ طوسى‌ (نك: سطور بعد) بازتاب‌ يافته‌ است‌.
با دور شدن‌ از عصر پيامبر(ص‌)، به‌ موازات‌ گسترش‌ دامنة اختلاف‌ آراء ميان‌ تابعين‌ و فقيهان‌ سرزمينهاي‌ گوناگون‌، روشهايى‌ نيز در برخورد با اين‌ اختلافات‌ پيشنهاد مى‌شد؛ روشهايى‌ كه‌ در طيفى‌ وسيع‌، از تخيير در انتخاب‌ يكى‌ از دو يا چند قول‌، تا سختگيري‌ بر حذف‌ ساير اقوال‌ و يافتن‌ يك‌ قول‌ مصيب‌ را در بر مى‌گرفت‌ (نك: ابن‌ مقفع‌ 317- 318؛ ابو يوسف‌، 19، 59، 94- 95، 156؛ شافعى‌، الرسالة، 560 به‌ بعد). در برابر نگرش‌ بدبينانه‌ از سوي‌ نقادان‌ «رأي‌» نسبت‌ به‌ اختلاف‌ آراء فقيهان‌ (مثلاً نك: ابن‌ بابويه‌، 157، به‌ نقل‌ از امام‌ صادق‌(ع‌)؛ ابن‌ مقفع‌، همانجا)، يك‌ نگرش‌ خوشبينانه‌ در اين‌ باره‌ غالب‌ بود؛ اين‌ تفكر در قالب‌ احاديثى‌ به‌ نقل‌ از صحابيانى‌ چون‌ عمرو بن‌ عاص‌ و ابوهريره‌ از زبان‌ پيامبر(ص‌) در نيمة دوم‌ سدة 1 ق‌ رواج‌ داشت‌ كه‌ اگر فقيهى‌ اجتهاد كند، حتى‌ در صورت‌ خطا كردن‌، سزاوار پاداش‌ الهى‌ خواهد بود (نك: ه د، 6/600). در همين‌ زمينه‌ حديثى‌ ديگر نيز - دست‌ كم‌ در سدة 2 ق‌ - بر سر زبانها بود كه‌ برپاية آن‌ اختلاف‌ امت‌ پيامبر(ص‌) (يا اصحاب‌ آن‌ حضرت‌) رحمتى‌ الهى‌ پنداشته‌ مى‌شد (براي‌ حديث‌، نك: ابن‌ بابويه‌، همانجا؛ سيوطى‌، الجامع‌...، 1/13؛ مناوي‌، 1/13). در تفسير اين‌ حديث‌، چنين‌ مى‌گفتند كه‌ اتفاق‌ آراء فقيهان‌، مردم‌ را در تنگنا قرار مى‌دهد و اختلاف‌ آنان‌ گونه‌اي‌ از توسع‌ را براي‌ مكلفان‌ ايجاد مى‌كند. در منابع‌ امامى‌، با وجود تأييد اصل‌ حديث‌، چنين‌ تفسيري‌ از آن‌ به‌ شدت‌ محكوم‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ بابويه‌، همانجا؛ ابن‌ شاذان‌، 17؛ «تفسير»، 91).
بدون‌ سخن‌ از متن‌ حديث‌ «اختلاف‌ امتى‌ رحمة»، شواهد نشان‌ از آن‌ دارند كه‌ تفكر ارائه‌ شده‌ در آن‌، در اواخر سدة 1 ق‌ از جايگاه‌ ويژه‌اي‌ برخوردار بوده‌ است‌؛ چه‌ آن‌ هنگام‌ كه‌ برخى‌ نگرانى‌ خود را از تشتت‌ آراء فقيهان‌ بيان‌ داشتند و از خليفة فقيه‌ عمر بن‌ عبدالعزيز درخواستند تا مردم‌ را بر مذهبى‌ واحد گرد آورد، او از اين‌ امر ناخرسندي‌ نمود و با نامه‌هايى‌ كه‌ به‌ سرزمينهاي‌ مختلف‌ ارسال‌ داشت‌، اختلاف‌ ميان‌ مذاهب‌ بومى‌ را پذيرا شد (نك: دارمى‌، 1/151). تحليل‌ نظري‌ اين‌ برخورد را در گفتار عالم‌ كوفى‌ معاصر وي‌، عون‌ بن‌ عبدالله‌ مى‌توان‌ يافت‌ كه‌ اگر اختلاف‌ آراء در ميان‌ باشد، گونه‌اي‌ از امكان‌ انتخاب‌ براي‌ مكلفان‌ وجود خواهد داشت‌ (نك: همانجا).
از ميانة سدة 2ق‌، همزمان‌ با آغاز دورة تدوين‌ در فقه‌ و تأليف‌ آثاري‌ در زمينه‌هاي‌ گوناگون‌ آن‌، اين‌ نكته‌ نيز به‌ خوبى‌ احساس‌ مى‌شد كه‌ كنار هم‌ آوردن‌ آراء پيشينيان‌ مى‌تواند در مسير اجتهاد، راه‌ را هموار نمايد. قاضى‌ ابويوسف‌ در يكى‌ از آثار خود با عنوان‌ اختلاف‌ ابى‌ حنيفة و ابن‌ ابى‌ ليلى‌ به‌ بررسى‌ اختلاف‌ نظرهاي‌ فقهى‌ اين‌ دو فقيه‌ برجستة مكتب‌ كوفه‌، پرداخت‌ (چ‌ به‌ كوشش‌ ابوالوفا افغانى‌، قاهره‌، 1357ق‌؛ نيز براي‌ دو عنوان‌ اثر يافت‌ نشده‌ از او: اختلاف‌ الامصار و الجوامع‌ فى‌ اختلاف‌ الناس‌، نك: ابن‌ نديم‌، 257). محمد بن‌ حسن‌ شيبانى‌ نيز در كتاب‌ الحجه‌ به‌ تفصيل‌ به‌ بررسى‌ استدلالى‌ اختلاف‌آراء ميان‌ فقيهان‌ مكتب‌ ابوحنيفه‌ و حجازيان‌ پرداخت‌ (چ‌ لكهنو، 1888م‌؛ نيز حيدرآباد دكن‌، 1385ق‌/ 1965م‌؛ نيز براي‌ نوشته‌هايى‌ از شافعى‌ در اين‌ زمينه‌، نك: الام‌، 7/96 به‌ بعد، جم؛ ابن‌ نديم‌، 264؛ I/487 .(GAS, در اواخر سدة 2 ق‌، بايد از نوشتة مورخ‌ پرآوازه‌، محمد بن‌ عمر واقدي‌ با عنوان‌ كتاب‌ الاختلاف‌ ياد كرد كه‌ به‌ گواهى‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 111) در آن‌ اختلاف‌ اهل‌ مدينه‌ و اهل‌ كوفه‌ را در ابواب‌ گوناگون‌ فقه‌ مورد بررسى‌ قرار داده‌ بود.
دوره‌اي‌ بسيار مهم‌ در تاريخ‌ تدوين‌ اختلاف‌ فقها، نيمة دوم‌ سدة 3 ق‌ و آغاز سدة 4ق‌ است‌ كه‌ روزگار تأليف‌ مشهورترين‌ كتب‌ در اين‌ موضوع‌ و غالباً با عنوان‌ اختلاف‌ الفقها ست‌(نك: سطور بعد). اهميت‌ كتاب‌ الجامع‌ الصحيح‌ يا سنن‌ ترمذي‌ را كه‌ اساس‌ آن‌ يك‌ جامع‌ حديثى‌ است‌، اما به‌ طور استطرادي‌ در باب‌ باب‌ آن‌ به‌ مطالعة مقايسه‌اي‌ آراء فقيهان‌ پرداخته‌ شده‌ است‌، نيز نبايد ناديده‌ گرفت‌ (مثلاً نك: ترمذي‌، 1/25، 31، 41، جم). حركتى‌ كه‌ در اين‌ دوره‌ آغاز شده‌ بود، در سده‌هاي‌ پس‌ از آن‌ شايد با استقبال‌ كمتر استمرار يافت‌ و به‌ كوشش‌ پيروان‌ مذاهب‌ گوناگون‌، آثاري‌ در اين‌ رشته‌ پديد آمد؛ اين‌ كتابها بر خلاف‌ نوشته‌هاي‌ سدة 3ق‌، بيشتر عنوانهاي‌ الخلاف‌ و الخلافيات‌ يا عناوين‌ استحسانى‌ بر خود داشتند (براي‌ نمونه‌ها، نك: سطور بعد). گفتنى‌ است‌ كه‌ در هزار سال‌ گذشته‌، آثاري‌ نيز پديد آمده‌اند كه‌ در آنها تنها آراء ابوحنيفه‌ و شافعى‌ مورد مقايسه‌ قرار گرفته‌اند (براي‌ معرفى‌ مهم‌ترين‌ آنها، نك: ه د، 5/407) و در سويى‌ ديگر بايد كتابهايى‌ را علاوه‌ كرد كه‌ در اختلافات‌ داخلى‌ ميان‌ فقيهان‌ يك‌ مذهب‌ نوشته‌ شده‌اند. از اين‌ دست‌ كتابها مى‌توان‌ به‌ التقريب‌ ابوالحسين‌ قدوري‌ (د 362ق‌) در مسائل‌ مورد اختلاف‌ ميان‌ ابوحنيفه‌ و اصحابش‌ (نك: لكنوي‌، 30-31؛ نيز براي‌ دو عنوان‌ مشابه‌، نك: حاجى‌ خليفه‌، 1/32؛ دفتر...، 58)، و مختلف‌ الشيعة علامة حلى‌ (د 726ق‌) در اختلاف‌ آراء ميان‌ فقيهان‌ اماميه‌ (چ‌ سنگى‌، تهران‌، 1324ق‌؛ چ‌ جديد، قم‌، 1412ق‌ به‌ بعد) اشاره‌ كرد.
برخى‌ از كتابهاي‌ تأليف‌ شده‌ در باب‌ اختلاف‌ الفقها كه‌ به‌ اعتبار تقدم‌ در تأليف‌ يا رواج‌ كتاب‌ از اهميت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:
1. اختلاف‌ العلماء، اثر محمد بن‌ نصر مروزي‌ (د 294ق‌/907م‌). نسخه‌اي‌ مشتمل‌ بر مجموع‌ ابواب‌ فقهى‌ از اين‌ كتاب‌ در دست‌ است‌ كه‌ به‌ كوشش‌ صبحى‌ سامرايى‌ در 1406ق‌/1986م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و چنين‌ مى‌نمايد كه‌ تحرير مختصر از اختلاف‌ الفقهاء كبيري‌ باشد كه‌ ابن‌ نديم‌ از آن‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 266، دربارة ضبط نام‌ مؤلف‌ به‌ صورت‌ احمد به‌ جاي‌ محمد؛ نيز نك: I/494 .(GAS, مؤلف‌ كه‌ خود به‌ مكتب‌ اصحاب‌ حديث‌ گرايش‌ دارد، نظريات‌ سفيان‌ ثوري‌ را بر ديگر فقيهان‌ مقدم‌ داشته‌ است‌ (مثلاً نك: مروزي‌، 23، 25، 27؛ نيز نك: سبكى‌، 2/253).
2. الاختلاف‌ و الائتلاف‌، تأليف‌ ابو مُضَر عالم‌ معتزلى‌ در نيمة دوم‌ سدة 3 ق‌. وي‌ به‌ دور از انتظار در اين‌ اثر خود، آراء فقيهان‌ اصحاب‌ حديث‌ چون‌ اسحاق‌ بن‌ راهويه‌ و احمد بن‌ حنبل‌ را در كنار آراء ديگر فقيهان‌ قرار داد و همين‌ امر اعتراض‌ ابوعلى‌ جبايى‌ را برانگيخت‌ (نك: قاضى‌ عبدالجبار، 301-302).
3. اختلاف‌ الفقهاء، اثر زكريا بن‌ يحيى‌ ساجى‌ (د 307ق‌/919م‌)، فقيهى‌ از اصحاب‌ حديث‌ كه‌ به‌ شافعى‌ گرايش‌ خاص‌ داشت‌ و در كتاب‌ خود نظريات‌ او را بر ديگر فقيهان‌ مقدم‌ ساخت‌ (نك: ابن‌ نديم‌، همانجا؛ ذهبى‌، 14/198؛ براي‌ فهرستى‌ از فقيهانى‌ كه‌ او آراء آنان‌ را گرد آورده‌ است‌، نك: سبكى‌، 3/300). ساجى‌ خود اين‌ كتاب‌ را در يك‌ مجلد اختصار كرده‌، و نسخه‌اي‌ از اين‌ اختصار در دست‌ سبكى‌ بوده‌ است‌ (نك: همانجا). اختلاف‌ الفقهاء ساجى‌ نزد فقيهان‌ امامى‌ مكتب‌ بغداد در سدة 5 ق‌ مورد توجه‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك: مفيد، 37؛ سيد مرتضى‌، 198؛ طوسى‌، الخلاف‌، 1/276).
4. اختلاف‌ الفقهاء، تأليف‌ محمد بن‌ جرير طبري‌ (د 310ق‌/922م‌) پايه‌گذار فقه‌ جريري‌ (نك: ابن‌ نديم‌، 292). او در كتاب‌ خود غالباً قول‌ مالك‌ را بر ديگر فقيهان‌ مقدم‌ داشته‌ است‌ (مثلاً نك: ص‌ 24، 27). از اين‌ كتاب‌ تنها بخشهايى‌ به‌ صورت‌ خطى‌ محدود بر جاي‌ مانده‌ كه‌ كِرن‌ در مقاله‌اي‌ با عنوان‌ «اختلاف‌ الفقهاء طبري‌» به‌ بررسى‌ آنها پرداخته‌ (ص‌ 61 به‌ بعد)، و اين‌ بخشهاي‌ بازمانده‌، پاره‌اي‌ توسط همو در قاهره‌ (1320ق‌/1902م‌) انتشار يافته‌، و پاره‌هاي‌ ديگر را شاخت‌ در ليدن‌ (1933م‌) به‌ چاپ‌ رسانيده‌ است‌.
5. الاشراف‌ فى‌ اختلاف‌ العلماء، اثر ابوبكر ابن‌ منذر نيشابوري‌ (د 318ق‌/930م‌) كه‌ بايد او را فقيهى‌ مستقل‌، اما نزديك‌ به‌ مذهب‌ شافعى‌ به‌ شمار آورد. اهميت‌ ويژه‌اي‌ كه‌ براي‌ آراء ابوثور (ه م‌) در برگ‌ برگ‌ الاشراف‌ ديده‌ مى‌شود، شايان‌ توجه‌ است‌. بخشهاي‌ بر جاي‌ مانده‌ از اين‌ كتاب‌ در ابواب‌ معاملات‌ و حدود، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ نجيب‌ سراج‌الدين‌ در قطر (1406ق‌/1986م‌) در دو مجلد به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. همچنين‌ قطعه‌اي‌ مربوط به‌ مباحث‌ عبادات‌ را سيوطى‌ در رسالة «نوراللمعة» (ص‌ 207 به‌ بعد) نقل‌ كرده‌ است‌. وسعت‌ رواج‌ اين‌ كتاب‌ علاوه‌ بر مذاهب‌ گوناگون‌ اهل‌ سنت‌ (مثلاً نك: ابن‌ هبيره‌، 1/215، 2/427؛ قاضى‌ عياض‌، 4/573؛ رودانى‌، 119)، محافل‌ اباضى‌ عمان‌ و شمال‌ افريقا را نيز در برمى‌گرفته‌ است‌ (مثلا نك: ابوسعيد، 1/125- 126؛ كندي‌، 7/10، 29، جم؛ درجينى‌، 2/470، 496؛ شماخى‌، 2/100، 106). ابوسعيد كدمى‌ از فقيهان‌ اباضى‌ عمان‌ بر الاشراف‌، زياداتى‌ نوشته‌ است‌ (نك: ه د، 5/548؛ نيز نك: كندي‌، 5/336-337؛ نيز براي‌ اثري‌ با عنوان‌ الاوسط من‌ السنن‌ و الاجماع‌ و الاختلاف‌ ازابن‌ منذر و نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌، نك: I/496 .(GAS,
6. اختلاف‌ الفقهاء، تأليف‌ ابوجعفر طحاوي‌ (د 321ق‌/933م‌)، فقيه‌ نامدار حنفى‌. طحاوي‌ در اين‌ اثر به‌ اختلاف‌ ميان‌ 3 مذهب‌ حنفى‌، مالكى‌ و شافعى‌ به‌ طور گسترده‌، و به‌ نظريات‌ ديگر فقيهان‌ كهن‌ در سطحى‌ محدودتر پرداخته‌، و به‌طبع‌ آراء حنفيان‌ را بر ديگران‌ مقدم‌ داشته‌ است‌. در اين‌ اثر پس‌ از مذاهب‌ سه‌ گانه‌، به‌ آراء سفيان‌ ثوري‌ توجه‌ ويژه‌اي‌ ديده‌ مى‌شود (مثلاً نك: 1/47-50، 53 -54). بررسى‌ اختلافات‌ داخلى‌ در مذهب‌ حنفى‌ نيز در اين‌ كتاب‌ به‌ تفصيل‌ آمده‌ است‌ (مثلاً 1/47، 51، 63). جلد نخست‌ اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد صغير حسن‌ معصومى‌ در اسلام‌آباد پاكستان‌ (1391ق‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. ابوبكر جصّاص‌ رازي‌ (د 370ق‌/980م‌) اختصاري‌ از اين‌ كتاب‌ فراهم‌ آورده‌ كه‌ بخشهايى‌ از آن‌ به‌ صورت‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ باقى‌ است‌ (نك: حاجى‌ خليفه‌، 1/32؛ .(GAS,I/441 عالمان‌ امامى‌ بغداد به‌ اختلاف‌ الفقهاء طحاوي‌ توجه‌ داشته‌اند و اين‌ اثر يكى‌ از منابع‌ اساسى‌ سيد مرتضى‌ در الانتصار بوده‌ است‌ (مثلاً نك: ص‌ 8، 10).
7. مختلف‌ الرواية، اثر ابوالليث‌ سمرقندي‌ (د 373ق‌/983م‌)، فقيه‌ حنفى‌ ماوراءالنهر، در باب‌ اختلافات‌ فقهى‌ ميان‌ ابوحنيفه‌، مالك‌ و شافعى‌ (نك: حاجى‌ خليفه‌، 2/1636؛ نيز نك: ه د، 6/204). نسخه‌هاي‌ شايع‌ كتاب‌ از سوي‌ علاءالدين‌ سمرقندي‌ (د 553ق‌/1158م‌) تحريري‌ دوباره‌ است‌، اما نسخة بدون‌ تحرير آن‌ نيز وجود دارد (نك: همانجا؛ نيز ؛ GAS,I/447 همچنين‌ براي‌ تأليف‌ مختصري‌ از ابوالليث‌ در اختلاف‌ الفقها با عنوان‌ تأسيس‌ النظائر، نك: همان‌، .(I/450
8. مسائل‌ الخلاف‌، تأليف‌ ابوبكر ابهري‌ (د 375ق‌/985م‌)، فقيه‌ مالكى‌. اين‌ اثر را بايد از نخستين‌ گامهاي‌ مالكيان‌ در تدوين‌ اختلاف‌ الفقها شمرد كه‌ به‌ پيروي‌ از آن‌ چند تن‌ از شاگردان‌ ابهري‌ چون‌ شاگرد خاص‌ او ابوسعيد قزوينى‌ در الالحاف‌ فى‌ مسائل‌ الخلاف‌، ابوالقاسم‌ ابن‌ جلاب‌ در مسائل‌ الخلاف‌ و ابو تمام‌ على‌ بن‌ محمد بصري‌ در مختصر فى‌ الخلاف‌ در اين‌ باره‌ قلم‌ زده‌اند (نك: قاضى‌ عياض‌، 4/405، 473-474، 604، 605؛ ابن‌ نديم‌، 253؛ نيز نك: اثر شم 9 در همين‌ مقاله‌).
9. عيون‌ الادلة فى‌ مسائل‌ الخلاف‌ بين‌ فقهاء الامصار، اثر ابوالحسن‌ ابن‌ قصار بغدادي‌ مالكى‌ (د 397ق‌/1008م‌) از شاگردان‌ ابهري‌. ابواسحاق‌ شيرازي‌ (ص‌ 107) آن‌ را بهترين‌ تأليف‌ مالكيان‌ در اختلاف‌ الفقها دانسته‌ است‌ (نيز نك: قاضى‌ عياض‌، 4/602). از اين‌ اثر نسخه‌اي‌ خطى‌ در جامع‌ قرويين‌ فاس‌ نگهداري‌ مى‌شود (نك: ؛ GAS,I/482 براي‌ استفاداتى‌ از آن‌، نك: ابن‌ هبيره‌، 2/384).
10. الاشراف‌، در مسائل‌ خلاف‌ از قاضى‌ عبدالوهاب‌ بن‌ على‌ مالكى‌ (د 422ق‌/1031م‌) كه‌ از آثار متداول‌ مالكيان‌ در اين‌ رشته‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك: همو، 1/215، 220؛ ابن‌ خير، 245). گزارش‌ شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ در مطبعة الاداره‌ در تونس‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ و نيز رابطة آن‌ با عيون‌ الادلّة ابن‌ قصار، نك: ، GAS همانجا).
11. تأسيس‌ النظر فى‌ الخلافات‌ الفقهية، تأليف‌ ابوزيد دبوسى‌ (د 430ق‌/1039م‌) از فقيهان‌ حنفى‌ ماوراء النهر كه‌ در قاهره‌ (1320ق‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ و نيز دو نسخة ديگر از ابوزيد در اختلاف‌ الفقها، نك: .(GAS,I/456
12. مسائل‌ الخلاف‌، اثر سيد مرتضى‌ على‌ بن‌ حسين‌ موسوي‌ (د 436ق‌/1044م‌)، عالم‌ شهير امامى‌ در بغداد. مؤلف‌ در كتاب‌ ديگرش‌ الانتصار (ص‌ 16، 20، جم) بارها بدان‌ ارجاع‌ كرده‌، و طوسى‌ در الفهرست‌ (ص‌ 99) يادآور شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ پايان‌ نرسيده‌ بوده‌ است‌ (نيز نك: آبى‌، 1/105؛ ذهبى‌، 17/589). علاوه‌ بر اين‌ اثر يافت‌ نشده‌، اطلاعات‌ وسيعى‌ در باب‌ اختلاف‌ الفقها، در الانتصار سيد مرتضى‌ آمده‌ است‌.
13. اختلاف‌ الفقهاء الخمسة، تأليف‌ ابومحمد ابن‌ حزم‌ اندلسى‌ (د 456ق‌/1064م‌)، احيا كنندة مذهب‌ فقهى‌ ظاهري‌. به‌ گفتة ذهبى‌ (18/194) او دراين‌ كتاب‌ اختلاف‌ آراء داوود اصفهانى‌ پيشواي‌ ظاهريه‌ با فقيهان‌ چهارگانه‌ را مورد بررسى‌ قرار داده‌ بوده‌ است‌. علاوه‌ بر اين‌ اثر يافت‌ نشده‌، مجموعة المحلى‌ از ابن‌ حزم‌، خود يك‌ منبع‌ مهم‌ در فقه‌ مقايسه‌اي‌ است‌.
14. الخلاف‌، اثر محمد بن‌ حسن‌ طوسى‌ (د 460ق‌/1068م‌) شيخ‌ طايفة اماميه‌. او دراين‌ كتاب‌ ديدگاه‌ اماميه‌ را مقدم‌ ساخته‌، و سپس‌ در مقام‌ مقايسه‌ به‌ بيان‌ آراء صحابه‌، تابعين‌ و فقيهان‌ ديگر از مذاهب‌ مشهور و نامشهور پرداخته‌ است‌. در پاره‌اي‌ مسائل‌، مقايسة دوگانة مذهب‌ اماميه‌ با شافعيه‌ ديده‌ مى‌شود (مثلاً 1/14، 23) و در مسائلى‌ به‌ اختلافات‌ داخلى‌ اماميه‌ نيز اشاره‌ شده‌ است‌ (مثلاً 1/12، 53). اختلافات‌ داخلى‌ شافعيه‌ در سطحى‌ گسترده‌ (مثلاً 1/39، 46) و از آن‌ِ حنفيه‌ (مثلاً 1/13، 25) و مالكيه‌ (مثلاً 1/34، 60) در سطحى‌ محدودتر ديده‌ مى‌شود. الخلاف‌ طوسى‌ در عين‌ حال‌ يك‌ كتاب‌ فقه‌ استدلالى‌ است‌ و در هر مسأله‌، ادلة مورد استناد مذاهب‌ نيز بررسى‌ شده‌اند. الخلاف‌ بارها، از جمله‌ در 1377ق‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ و به‌ تفصيل‌ دورة كامل‌ ابواب‌ فقه‌ را در بردارد. از عالمان‌ اماميه‌، فضل‌ بن‌ حسن‌ طبرسى‌ در المؤتلف‌ من‌ المختلف‌ (چ‌ قم‌، 1410ق‌) و مفلح‌ بن‌ حسن‌ صيمري‌ در تلخيص‌ الخلاف‌ (چ‌ قم‌، 1408ق‌) اختصاري‌ از آن‌ فراهم‌ آورده‌اند.
15. حلية العلماء، تأليف‌ ابوبكر قفال‌ چاچى‌ (د 507ق‌/1113م‌) از عالمان‌ شافعى‌. وي‌ در اين‌ اثر تفصيلى‌، آراء صحابه‌ و تابعين‌ و فقيهان‌ نامشهور را در كنار مذاهب‌ چهارگانه‌ مورد مقايسه‌ قرار داده‌، و گاه‌ به‌ نظريات‌ شيعه‌ و ظاهريه‌ نيز عنايت‌ داشته‌ است‌. همچنين‌ وي‌ از اختلافات‌ داخلى‌ شافعيه‌ (مثلاً 1/69، 76-77) و در سطحى‌ محدودتر حنفيه‌ (مثلاً 1/74، 96-97) نيز ياد كرده‌ است‌. مجلداتى‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ ياسين‌ احمد ابراهيم‌ درادكه‌ در بيروت‌ (1403ق‌/1980م‌) به‌ چاپ‌ رسيد و پس‌ از سالى‌ چند به‌ همراه‌ ديگر اجزاي‌ باقى‌ مانده‌، به‌ كوشش‌ همو در 7 مجلد در عمان‌ (1988م‌)، منتشر شد.
16. الاشراف‌ على‌ مذاهب‌ الاشراف‌ يا اختلاف‌ العلماء، اثر وزير عون‌الدين‌ ابن‌ هبيره‌ (د 560ق‌/1165م‌) كه‌ خود بخشى‌ از مجموعة بزرگ‌ الافصاح‌ عن‌ معانى‌ الصحاح‌ است‌ (نك: ه د، 5/105). الاشراف‌ كه‌ در اختلاف‌ مذاهب‌ اربعه‌ نوشته‌ شده‌، و مؤلف‌ در آن‌، علاوه‌ بر مقايسة آراء پيشوايان‌ مذهب‌، به‌ آراء ديگر فقيهان‌ 4 مذهب‌ نيز پرداخته‌ است‌، با عنوان‌ الافصاح‌ در دو مجلد به‌ كوشش‌ محمد راغب‌ طباخ‌ در حلب‌ (1366ق‌/1947م‌، چ‌ دوم‌)، به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌. مؤلف‌ كه‌ خود فقيهى‌ حنبلى‌ است‌، در اين‌ كتاب‌ به‌ گردآوري‌ و مقايسة اقوال‌ مختلف‌ نقل‌ شده‌ از احمد بن‌ حنبل‌ عنايت‌ كم‌نظيري‌ نشان‌ داده‌ است‌.
17. البحر الزخار، تأليف‌ احمد بن‌ يحيى‌ ابن‌ مرتضى‌ (د 840ق‌/ 1436م‌)، از فقيهان‌ و امامان‌ زيدي‌ يمن‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ آراء فقيهان‌ زيديه‌ را با مذاهب‌ گوناگون‌ فقهى‌ مقايسه‌ كرده‌ است‌ و در نوع‌ خود منبعى‌ بى‌نظير شمرده‌ مى‌شود، در 6 مجلد در بيروت‌ (1366ق‌/ 1947م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
علاوه‌ بر آثار ياد شده‌، از ديگر تأليفات‌ كه‌ مى‌توان‌ بدانها اشاره‌ كرد، اين‌ آثارند: الاختلاف‌ از ابواسحاق‌ ابن‌ جابر بغدادي‌ (د 310ق‌)، فقيه‌ ظاهري‌ (ابن‌ نديم‌، 272؛ ذهبى‌، 14/285)؛ مسائل‌ الخلاف‌ از ابوسعيد بردعى‌ (د 317ق‌)، فقيه‌ حنفى‌ (براي‌ نسخة خطى‌ موجود در جامع‌ زيتونة تونس‌، نك: I/439 )؛ GAS, مسائل‌ الخلاف‌ از ابوبكر وراق‌ مروزي‌ (د 329 يا 333ق‌)، فقيه‌ مالكى‌ (براي‌ نسخة خطى‌ موجود در جامع‌ قرويين‌ فاس‌، نك: همان‌، )؛ I/476 اختلاف‌ العلماء از ابوبكر آجري‌ (د 360ق‌)، فقيه‌ اصحاب‌ حديث‌ (رودانى‌، 124- 125)؛ مسائل‌ الخلاف‌ از قاضى‌ عبدالعزيز اصفهانى‌ جزري‌ (د بعد از 377ق‌)، فقيه‌ ظاهري‌ (ابن‌ نديم‌، 273)؛ المختلف‌ از ابوالقاسم‌ صفار، عالم‌ حنفى‌ (قرشى‌، 2/68، 135، 234)؛ الخلاف‌ الكبير از ابويعلى‌ ابن‌ فراء (د 458ق‌)، فقيه‌ حنبلى‌ (نك: ابن‌ رجب‌، 1/9، 206؛ براي‌ نسخة خطى‌ِ بخشى‌ از آن‌ در كتابخانة فيض‌الله‌ افندي‌ تركيه‌، نك: ششن‌، 305)؛ الخلاف‌ الكبير ابوالخطاب‌ كلوذانى‌ (د 510 ق‌) و اثري‌ با همين‌ عنوان‌ از ابن‌ زاغونى‌ (د 527ق‌) هر دو از فقيهان‌ حنبلى‌ (ابن‌ رجب‌، 1/143، 217)؛ رؤوس‌ المسائل‌ جارالله‌ زمخشري‌ (د 538ق‌) (چ‌ بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ براي‌ معرفى‌ آثاري‌ ديگر، نك: حاجى‌ خليفه‌، 1/33؛ سامرايى‌، 10-11؛ كرن‌، .(62
مآخذ: آبى‌، حسن‌، كشف‌ الرموز، قم‌، 1408ق‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، معانى‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، قم‌، 1361ش‌؛ ابن‌ خير اشبيلى‌، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ هانري‌ لائوست‌ و سامى‌ دهان‌، دمشق‌، 1370ق‌/1951م‌؛ ابن‌ شاذان‌، فضل‌، الايضاح‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ مقفع‌، عبدالله‌، «رسالة فى‌ الصحابة»، آثار ابن‌ المقفع‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابن‌ هبيره‌، يحيى‌، الافصاح‌، به‌ كوشش‌ محمد راغب‌ طباخ‌، حلب‌، 1366ق‌/1947م‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ ميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛ ابوسعيد كدمى‌، محمد، الجامع‌ المفيد، مسقط، 1406ق‌/1985م‌؛ ابويوسف‌، يعقوب‌، الخراج‌، بيروت‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ترمذي‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر و ديگران‌، قاهره‌، 1357ق‌/1938م‌؛ «تفسير»، منسوب‌ به‌ نعمانى‌، همراه‌ ج‌ 90 بحار الانوار مجلسى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ دارمى‌، عبدالله‌، سنن‌، دمشق‌، 1349ق‌؛ درجينى‌، احمد، طبقات‌ المشايخ‌ بالمغرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ طلاي‌، قسنطينه‌، 1394ق‌/1974م‌؛ دفتر كتبخانة اسعد افندي‌، استانبول‌، محمودبك‌ مطبعه‌سى‌؛ ذهبى‌، احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ رودانى‌، محمد، صلة الخلف‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ سامرايى‌، صبحى‌، مقدمه‌ بر اختلاف‌ العلماء (نك: هم، مروزي‌)؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌الشافعيةالكبري‌، به‌كوشش‌ محمودمحمدطناحى‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1384ق‌/1965م‌؛ سيد مرتضى‌، على‌، الانتصار، نجف‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ سيوطى‌، الجامع‌ الصغير، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ همو، « نوراللمعة »، ضمن‌ مجموعة الرسائل‌ المنيرية، بيروت‌، 1970م‌، ج‌ 1؛ شافعى‌، محمد، الام‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ همو، الرسالة، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر، قاهره‌، 1358ق‌/1939م‌؛ ششن‌، رمضان‌، نوادر المخطوطات‌ العربية فى‌ مكتبات‌ تركيا، بيروت‌،1400ق‌/ 1980م‌؛ شماخى‌، احمد، السير، به‌ كوشش‌ احمد بن‌ سعود سيابى‌، مسقط، 1407ق‌/ 1987م‌؛ صنعانى‌، عبدالرزاق‌، المصنف‌، به‌ كوشش‌ حبيب‌ الرحمان‌ اعظمى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ طبري‌، محمد، اختلاف‌ الفقهاء، بيروت‌، دارالكتب‌ العلميه‌؛ طحاوي‌، احمد، اختلاف‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ محمد صغير حسن‌ معصومى‌، اسلام‌ آباد، 1391ق‌؛ طوسى‌، محمد، الخلاف‌، تهران‌، 1377ق‌؛ همو، الفهرست‌، نجف‌، كتابخانة مرتضويه‌؛ قاضى‌ عبدالجبار، «فضل‌ الاعتزال‌»، فضل‌ الاعتزال‌ و طبقات‌ المعتزلة، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، تونس‌، 1393ق‌/1974م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌/طرابلس‌، 1387ق‌/1967م‌؛ قرشى‌، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ قفال‌، محمد، حلية العلماء، به‌ كوشش‌ ياسين‌ احمد ابراهيم‌ درادكه‌، عمان‌، 1988م‌؛ كندي‌، محمد، بيان‌ الشرع‌، قاهره‌، 1404ق‌/1984م‌؛ لكنوي‌، محمد، الفوائد البهية، قاهره‌، 1324ق‌/1906م‌؛ مروزي‌، محمد، اختلاف‌ العلماء، به‌ كوشش‌ صبحى‌ سامرايى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ مسندزيدبن‌على‌(ع‌)، به‌ كوشش‌ عبدالواسع‌ بن‌ يحيى‌ واسعى‌، بيروت‌، 1966م‌؛ مفيد، محمد، الاعلام‌، قم‌، 1413ق‌؛ مناوي‌، عبدالرئوف‌، «كنوز الحقائق‌»، در حاشية الجامع‌ الصغير (نك: هم، سيوطى‌)؛ نيز:
GAS; Kern, F., X 6 abar / 's Ihtil ? f al -Fuqah ? p n , ZDMG, 1901, vol. LV.
بخش‌ فقه‌، علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌