اَبو مُسْلِمِ خولاني،عبدالله بن ثُوَب،از تابعين مشهور.او به ابن مِشكَم نيز
شهرت داشته است(كلبي،1/215؛بلاذري،2/277؛ابن منجويه،1/357).از قبيلة قحطاني
بنوخولان يمن بود كه بيشتر ايشان در شام ساكن شدند(سمعاني،5/234؛ابن
خلكان،1/142،2/511).نام پدرش را به صورتهاي ايوب و عوف نيز ضبط كردهاند(ابن
حزم،418؛بخاري،3(1)/59؛ابن منجويه،همانجا،قس:2/401)كه احتمالاً تصحيفي از صورت اصلي
هستند(براي صورتهاي گوناگوني از نامهاي او،نكـ:ذهبي،4/7-8؛ابن
حجر،تهذيب،12/235).برخي پدرش ثوب را از اصحاب به شمار آوردهاند(ابن حبان،5/18؛ابن
حجر،الاصابة،1/213،7/186).
آگاهيهاي ما دربارة زندگي ابومسلم بسيار اندك و در موارد فراواني ضد و نقيض و
افسانهآميز است.خلط ميان او و ديگران نيز بر ابهام دربارة شخصيت وي ميافزايد.با
آنكه نسبت خولاني خود نشانة روشني از انتساب اوست،از ابومسلم نقل شده است
كه«عراقي»و از مردم بصره است(نكـ:ابن سعد،7/448؛ابن عساكر،491).در اين مورد،احتمال
آن ميرود،وي با اُهْبان بن صيفي غفاري كه ابومسلم كنيه داشت و در بصره ميزيست و
او را اصحاب دانستهاند،خلط شده باشد(نكـ:ابونعيم،معرفة،2/312؛ابن اثير،1/138).
گفتهاند كه ابومسلم دوران جاهليت را درك كرد،آنگاه اسلام آورد و هنگامي كه از يمن
به مدينه آمد،ابوبكر به خلافت رسيده بود(ذهبي،4/8؛ابن عبدالبر،3/876؛خولاني،59؛ابن
قيسراني،1/271).روايتي هم نشان ميدهد كه او در«عامِ حنين»مسلمان
شد(ابونعيم،حلية،5/120؛قس:ابن عساكر،489).
باتوجه به ملاقات ابومسلم خولاني با معاذ بن جبل(د17يا 18ق،نكـ:ذهبي،1/461)در دمشق
با حمص(نكـ:احمد بن حنبل،5/236-237؛ابن جوزي،4/213؛ابن عساكر،492)،ميتوان احتمال
داد كه ابومسلم در حدود اين سالها در شام ساكن بوده است.
گفتهاند كه به هنگام آغاز مخالفتهاي معاويه با امام علي(ع)،ابومسلم خولاني به
همراه جمعي از قاريان شامي به منظور اعتراض به وقوع جنگ،نزد معاويه رفت و سپس از
جانب او نامهاي براي امام علي(ع)برد و نزد امام،ضمن ستايش عثمان،تقاضاي معاويه
مبني بر استرداد قاتلان عثمان را تكرار كرد(نكـ:نصر بن مزاحم،85-86؛زبير بن
بكار،299-300؛بلاذري،همانجا؛دينوري،162-163)و سخنانش در انجام اين مأموريت،نشان از
تمايل او به جنگ دارد(نصر بن مزاحم،همانجا؛بلاذري،2/279؛نيز نكـ:زبير بن
بكار،همانجا).با اينهمه از همراهي ابومسلم با معاويه در پيكار صفين اطلاعي در دست
نيست.تنها اقدام نظامي كه به مشاركت او در آن اشاره شد،به اواخر عمر ابومسلم
بازميگردد.ابن عساكر(ص523)او را از ياران بُسربن ابي اَرطاة سردار معاويه در برخي
جنگها معرفي ميكند.
دربارة مرگ وي نيز اختلاف فراوان وجود دارد:برخي زمان مرگ او را در اختلاف معاويه و
پيش از درگذشت بسربن ابي ارطاة ذكر ميكنند(بخاري،ابنحبان،همانجاها).گر چه رواياتي
نشان ميدهند كه معاويه از مرگ ابومسلم متأسف شده بود(خولاني،63؛ابن عساكر،524)،اما
برخي تاريخ مرگ او را در 62 يا 64 ق ياد كردهاند(صفدي،17/100؛ابن شاكر،2/169؛ديار
بكري،2/300)و روايتي نشان ميدهد كه پس از مرگ يزيد هم زنده بوده
است(بلاذري،4(2)/60-61).با وجود خلطها و افسانهها دربارة ابومسلم،روايات مذكور جاي
ترديد بسيار دارند.قبري در قرية خولان،در نزديكي دمشق به ابومسلم منسوب است(ابن
شداد،183؛ياقوت،2/499؛ابن بطوطه،1/115).
گفتهاند كه ابومسلم از صحابهاي چون عمرخطاب،ابوعبيده جراح،معاذ بن جبل و بلال بن
رباح روايت ميكرده و كساني چون ابوقلابه و ابوادريس خولاني و عطاءبن ابي رباح از
او روايت كردهاند(مسلم بن حجاج،180؛ابن عبدالبر،4/1757؛خولاني،55؛ابن
عساكر،483).شهرت اصلي ابومسلم،به زهد و پارسايي است،چنانكه او را يكي از«زهّاد
ثمانيه»شمردهاند(ابن عبدربه،3/171؛ابن جوزي،4/209).در پارهاي مآخذ نيز،به او
سخنان زاهدانه و حكمتآميز نسبت داده شده است(نكـ:ابن مبارك،528؛ابن
عبدربه،1/247؛خولاني،59-60).ابونعيم اصفهاني(حلية،2/122-131،5/120-122)بسياري از
اينگونه سخنان وگاه كراماتي شگفتانگيز را از ابومسلم خولاني ذكر كرده و برخي از
اين داستانها به تأليفات سدههاي بعد نيز راه يافته است(مثلاً نكـ:ابن
عبدالبر،4/1758؛قشيري،185؛ابن عساكر،493-495،503؛صفدي،همانجا).در مآخذ شيعي،ابومسلم
به سبب مواضعش در قبال جنگ صفين،مطعون و«فاجر»شمرده شده است(نكـ:كشي،97).البته
نبايد از نظر دور داشت،آنچه طوسي(ص5)در باب روي گرداندن ابومسلم از اميرالمؤمنين
علي(ع)آورده است،بيترديد در نتيجة خلط با ابومسلم اُهبان بن صيفي است كه به او
كرامتي نيز منسوب شده است(نكـ:ابن اُهبان بن صيفي است كه به كرامتي نيز منسوب شده
است(نكـ:ابن سعد،7/80).
مآخذ:ابن اثير،علي بن محمد،اسدالغابة،قاهره،1280ق؛ابن بطوطه،محمد بن
عبدالله،رحلة،به كوشش محمد عبدالمنعم عريان،بيروت،1987م؛ابن جوزي،عبدالرحمن بن
علي،صفة الصفوة،به كوشش محمود فاخوري و محمد رواس قلعهجي،بيروت،1406ق/1986م؛ابن
حبان،محمد،التقات،حيدرآباد دكن،1399ق/1979م؛ابن حجر،عسقلاني،احمد بن
علي،الاصابة،قاهره،1328ق؛همو،تهذيب التهذيب،حيدرآباد دكن،1327ق؛ابن حزم،علي بن
احمد،جمهرة انساب العرب،بيروت،1403ق/1983م؛ابن خلكان،وفيات؛ابن سعد،محمد،الطبقات
الكبري،بيروت،دار صادر؛ابن شاكر كتبي،محمد،فوات الوفيات،به كوشش احسان
عباس،بيروت،1974م؛ابنشداد،محمد بن علي،الاعلاق الخطيرة،به كوشش سامي
دهّان،دمشق،1375ق/1956م؛ابن عبدالبر،يوسف بن عبدالله،الاستيعاب،به كوشش علي محمد
بجاوي،قاهره،1380ق/1960م؛ابن عبدربه،احمد بن محمد،العقد الفريد،به كوشش احمد امين و
ديگران،قاهره،1367ق/1947م؛ابن عساكر،علي بن حسين،تاريخ مدينة دمشق،به كوشش شكري
فيصل،دمشق،1402ق/1982م؛ابن قيسراني،محمد بن طاهر،كتاب الجمع،حيدرآباد دكن،1323ق؛ابن
مبارك،عبدالله،الزهد و الرقائق،به كوشش حبيب الرحمان اعظمي،هند،1385ق/1966م؛ابن
منجويه،احمد بن علي،رجال صحيح مسلم،به كوشش عبدالله ليئي،بيروت،1407ق/1987م؛ابونعيم
اصفهاني،احمد بن عبدالله،حلية الاولياء،به كوشش محمد امين
خانجي،قاهره،1387ق/1967م؛همو،معرفة الصحابة،به كوشش محمد راضي حاج
عثمان،مدينه/رياض،1408ق/1988م؛احمد بن حنبل،مسند،قاهره،1313ق؛بخاري،اسماعيل،التاريخ
الكبير،حيدرآباد دكن،1377ق/1985م؛بلاذري،احمد بن يحيي،انساب الاشراف،ج2،به كوشش
محمد باقر محمودي،بيروت،1394ق/1974م؛ج4،به كوشش ماكس شلوسينگر، بيتالمقدس، 1936م؛
خولاني، عبدالجبار، تاريخ داريا،به كوشش سعيد افغاني،دمشق،1975م؛ديار
بكري،حسين،تاريخ الخميس، بولاق، 1283ق؛ دينوري، احمد بن داوود، الاخبار الطوال،به
كوشش عبدالمنعم عامر،قاهره،1379ق/1959م؛ذهبي،محمد بن احمد،سير اعلام النبلاء،به
كوشش شعيب ارنؤوط،بيروت،1405ق/1985م؛زبير بن بكّار،الاخبار الموفقيات،به كوشش سامي
مكي العاني،بغداد،1972م؛سمعاني،عبدالكريم بن محمد،الانساب،حيدرآباد
دكن،1385ق/1966م؛صفدي،خليل بن ايبك،الوافي بالوفيات،به كوشش دُرُتئا
كراوولسكي،بيروت،1402ق/1982م؛طوسي،محمد بن
حسن،رجال،نجف،1380ق/1961م؛قشيري،ابوالقاسم،الرسالة
القشيرية،قاهره،1359ق/1940م؛كشي،محمد،معرفة الرجال،اختيار طوسي،به كوشش حسن
مصطفوي،مشهد،1348ش؛كلبي،هشام بن محمد،نسب معدّ و اليمن الكبير،به كوشش ناجي
حسن،بيروت،1408ق/1988م؛مسلم بن حجاج،الكني و الاسماء،به كوشش مطاع
طرابيشي،دمشق،1404ق/1984م؛نصر بن مزاحم،وقعة صفين،به كوشش عبدالسلام محمد
هارون،قاهره،1382ق؛ياقوت،بلدان.