اَبُوالمَحاسِنِ جُزجاني،حسين بن حسن،عالم امامي و مؤلف تفسير فارسي موسوم به جلاءالاذهان و جلاءالاحزان.دربارة ابوالمحاسن اطلاعي داده نشده است،حتي به درستي دانسته نيست كه وي در كدام سده مي‌زيسته است.نخستين منبعي كه از او ياد كرده و اندك آگاهي دربارة او به دست داده،افندي است كه در رياض العلماء(2/85-86)سطري چند را به وي اختصاص داده است.افندي از او با عناويني چون فاضل،عالم،محدّث و مفسر نام برده و وي را شخصيتي معروف و شناخته شده معرفي كرده و او را از مشاهير علماي اماميه دانسته است.افندي،همچنين تفسير جلاءالاذهان را كه در آن روايات و اخبار امامان شيعه(ع)آورده شده است،با تعبير«حسن‌الفوائد»وصف مي‌كند.با اين حال اظهار مي‌دارد كه تاريخ عصر مؤلف را نمي‌شناسد و بعيد نمي‌داند كه اين تفسير همان تفسير گازر بوده باشد.
آقابزرگ در طبقات،در ميان عالمان شيعة سدة 10ق/16م از ابوالمحاسن نام برده است(ص61-62).وي افزون بر نقل مطالب افندي و معرفي چند نسخة جلاءالاذهان،تنها برپاية تاريخ كتابت يكي از نسخه‌هاي آن در 972ق،دورة حيات مؤلف را به سدة 10ق يا پيش از آن محدود مي‌سازد.آقابزرگ همچنين در الذريعة ضمن معرفي تفسير،دربارة نسخه‌اي از جلاءالاذهان سخن گفته كه عنوان تفسير گازر داشته است.با اين تفاوت كه نام مؤلف در آن«ابوالمحاسن حسين بن علي جرجاني»ضبط شده بوده است(5/123).اين در حالي است كه در مقدمة نسخة چاپ شده از تفسير گازر(1/2)نام مؤلف به تصريح خود وي«ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني»آمده است.آقابزرگ در الذريعه(4/309)نيز تحت عنوان تفسير گازر گفته است كه اين نام بر تفسير جلاءالاذهان اطلاق مي‌شود،با اينهمه مي‌گويد كه تفسير ديگري نيز به فارسي جز جلاءالاذهان،موجود است كه نسخه‌اي از آن(با تاريخ 977ق)در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده شده كه تأليف استادِ«مولي ابوالحسن زواري»باشد كه به«سيدروزگار»(؟)شهرات داشته است.ولي آقابزرگ اين مطلب را يك احتمال صرف دانسته و در صحت آن ترديد كرده است.وي اضافه مي‌كند كه استادِ مولي ابوالحسن زواري،سيدغياث الدين جمشيد مفسر زواري است كه با عنوان تفسير جمشيد(نكـ:همان،4/270)از تفسير او ياد كرده است.
آقابزرگ(طبقان،(قرن10)/43)بعيد نمي‌داند كه مراد از«سيدگازر»همين سيدعياث الدين جمشيد زواري باشد،در اين صورت تفسير گازر نيز از آن همين غياث الدين خواهد بود.
محدث ارموي كه كتاب جلاءالاذهان را در 10مجلد به چاپ رسانيده،معتقد است كه ابوالمحاسن حسين جرجاني معروف به گازر بوده است و به نحوي خواسته كه جرجاني را در شمار سادات بنماياند تا عبارت«سيدگازر»دربارة وي صدق كند(ص«ح.ط»).اينكه ابوالمحاسن همان گازر است،نيز توسط برخي يادداشتها كه برروي نسخه‌هاي خطي اين كتاب موجود است،تأييد مي‌شود(نكـ:ابن يوسف،1/102-103؛نيز نكـ:محدث،«نط،س»).از اين رو طبيعي است كه محدّث،تمامي نسخه‌هايي را نيز كه به عنوان تفسير گازر است،جزئي از تفسير جلاءالاذهان بداند و آن را به چاپ برساند.در مقابل ابن يوسف(1/105؛نيز نكـ:مركزي،1/86)بر اين باور است كه مؤلف جلاءالاذهان كتاب را به پايان نبرده و شخص ديگري به نام سيرگازر جزء دوم آن را نوشته و آن را تكميل كرده است.به هرروي برخلاف احتمال آقابزرگ(طبقات،(قرن10)/62)،ابوالمحاسن نبايد به سدة 10ق تعلق داشته باشد،چرا كه نسخه‌هايي از اين كتاب پيش از اين سده نوشته شده است.از آن جمله نسخه‌اي در كتابخانة ملي تبريز است كه كتابت آن به سالهاي ميان 888-890ق بازمي‌گردد(نكـ:ملي تبريز،1/290؛براي فهرستي از نسخه‌هاي تفسير،نكـ:استوري،1/266-268).محدث ارموي نيز نسخه‌اي از اين كتاب را كه ظاهراً به سدة 8ق مربوط مي‌شود،مي‌شناخته است(نكـ:ص«س»).چنانكه وي يادآور شده،اين تفسير برگرفته از تفسير ابوالفتوح رازي است و جز خطبة كتاب مي‌توان آن را خلاصه‌اي از آن دانست،با اين همه مؤلف هيچ اشاره‌اي به ابوالفتوح و تفسير وي نكرده است(ص«ي،يا»).
شايان ذكر است كه افندي(5/509)از شخصي با عنوان ابوالمحاسن جرجاني ياد مي‌كند كه از معاصران علّامة حلّي بوده و كتابي با عنوان تكملة السعادات في كيفية العبادات المسنونات به فارسي داشته است؛مؤلف آن را در702ق تأليف كرده بود و افندي نسخه‌اي از كتاب را به خط مولي حسن شيعي سبزواري و با تاريخ 747ق در اختيار داشته است.افندي افزوده است كه مولي حسن سبزواري شاگرد جرجاني بوده است.آقابزرگ(الذريعة،4/414-415)از اين كتاب نام برده،ولي مؤلف آن را ابوالمحاسن علي جرجاني ياد كرده است(نيز نكـ:طبقات،(قرن 8)/173).دربارة رابطة اين شخصيت با صاحب جلاءالاذهان چيزي نمي‌دانيم.
مآخذ:آقابزرگ،الذريعة؛همو،طبقات اعلام الشيعة،تهران،1366ش؛ابن يوسف شيرازي،فهرست كتابخانة مدرسة عالي سپهسالار،تهران،1313-1315ش؛ابوالمحاسن جرجاني،حسين،جلاءالاذهان(تفسير گازر)،به كوشش جلال الدين محدث ارموي،تهران،1337-1341ش؛استوري،چارلز،ادبيات فارسي،ترجمة روسي برگل،ترجمة يحيي آرين‌پور و ديگران،تهران،1362ش؛افندي اصفهاني،عبدالله،رياض العلماء،به كوشش احمد حسيني،قم،1401ق؛محدث ارموي،جلال الدين،مقدمه بر تفسير جلاءالاذهان(نكـ:همـ،ابوالمحاسن جرجاني)؛مركزي،خطي؛ملي تبريز،خطي.
بخش فقه،علوم قرآني و حديث