بوقتاده،، حارث بن ربعي بن رافع انصاري (د 54ق/674م)، ازبني سلمه بن سعد يكي از بزرگان انصار و اصحاب پيامبر(ص). درباره نام او اختلاف است. برخي آن را نعمان يا عمرو ضبط كرده‌اند.نسب پدرش را به صورت ربعي بن بلدمه (يا تلذمه) بن خناس بن سنان بن عبيد بن عدي بن غنم بن كعب بن سلمه نيز آورده‌اند (خليفه، الطبقات، 1/224، ابن حبان، 69). برخي ديگر 40ق نوشته‌اند و نيز گفته‌اند كه وي در كوفه وفات يافت و حضرت علي(ع) بر او نماز گزارد (ابن اثير، الكامل، 3/500)، اما قول به وفات او در مدينه مشهورتر است (نك‌: حاكم، 3/480).
ابوقتاده يكي از سواران رشيد لشكر پيامبر(ص) بوده كه به فارسُ رسول الله شهرت يافته بود (ابن اثير، اسدالغابه، 5/274)، ابن حجر، الاصابه، 4/158). روايت شده كه رسول اكرم(ص) در غزوه غابه كه ابوقتاده مسعده را به انتقام خون محرزبن نضله به قتل آورد، او را بهترين سواران خود خواند (اوقدي، 2/762؛ ابن سعد، 2(1)58، 61؛ طبري، 2/600). ابوقتاده در اغلب غزوات و سرايا شركت داشته اما حضور او در جنگ بدر مورد اختلاف است ابن اثير ضمن اشاره به اين اختلاف‌نظر، معتقد است كه وي در تمام جنگهاي پيامبر(ص)، ازجمله غزوه بدر، همراه پيامبر اسلام(ص) بوده است (همانجا).
طبراني نيز روايت كرده در شبي كه فردايش جنگ بدر روي داد، ابوقتاده نگهبان و پاسدار پيامبر اكرم(ص) بوده است (هيثمي، 9/319).
بجز جنگ بدر، در اينكه وي در غزوه احد و جنگهاي بعد از آن در ركاب حضرت بوده است اتفاق نظر وجود دارد (نك‌: ابن كثير، 8/68؛ ابن حجر، همانجا)؛ حتي گفته‌اند چون در جنگ احد از اندوه شديد پيامبر(ص) به سبب رفتار و اعمال دشمنان ن و مثله كردن شهداي اسلام ناخشنود شده و خواست قريش را ناسزا گويد، حضرت او را از اين كار منع كرد و به آرامش و بردباري فرمان داد (واقدي، 1/290-291).
ابوقتاده در جنگها غالباً از سواران لشكر بوده (نك‌: همو، 1/384-385، 404-405، جم‌( و گاه فرماندهي گروه را عهده‌دار بوده است (همو، 2/777-778). در سال 4 هجرت از سوي پيامبر(ص) به همراه 4 سوار ديگر مأمور از ميان برداشتن ابورافع سلام بن ابي‌الحقيق گرديد كه گروهي از قبيلة غطفان و اعراب همجوار را با تعيين پاداشهاي بزرگ براي جنگ با آن حضرت تحريك مي‌كرد، ابوقتاده اين مأمورت را با موفقيت انجام داد (همو، 1/391-394؛ ابن هشام، 3/287).
ابوقتاده پس از وفات رسول اكرم(ص) در جريان قتل مالك بن نويره در سپاه خالد بن وليد بود و چون تعدي و تجاز خالد را باور داشت، نزد ابوبكر رفته سوگند ياد كرد كه ديگر زير پرچم خالد به جنگ و جهاد نخواهد رفت (يعقوبي، 2/131-132؛ بلاذري، فتوح، 98؛ طبري، 3/280) و اين موضع‌گيري وي در كتب كلامي اماميه چون الشافي سيد مرتضي (4/165) مورد توجه قرار گرفته است. روايت شده كه ابوقتاده در فتح ايران به روزگار عمر نقش مهمي داشته است (نك‌: ذهبي، 2/452). در دوران خلافت حضرت علي(ع) وي در جنگهاي جمل و صفين در ركاب آن حضرت بود (ابن حجر، همان، 4/159) و در جريان جمل به هنگام ورود حضرت به بصره در شمار سواران همراه وي بود (مسعودي، 2/359-360).
در جنگ با خوارج نيز ابوقتاده از سران لشكر حضرت بود و فرماندهي افراد پياده را برعهده داشت (بلاذري، انساب، 2/371؛ دينوري، 210؛ خطيب، 1/159-160). وي چندي نيز در زمان آن حضرت بر ولايت مكه بود (خليفه، تاريخ، 1/232؛ فاكهي 163).
ابوقتاده جز شخص پيامبر(ص) از معاذ و عمربن خطاب نيز روايت كرده است و انس بن مالك سعيد بن مسيب، عطاء بن يسار، علي بن رياح، عبدالله بن رياح و عده‌اي ديگر، ازجمله پسرانش ثابت و عبدالله از او روايت كرده‌اند (ذهبي، 2/449؛ ابن حجر، تهذيب، 12/204). احاديث بسياري از او در كتب حديث چون صحاح سته (نك‌: مزي، 9/240-272) و مسند احمدبن حنبل (5/295-311) نقل شده است. ابوقتاده در 70 سالگي چشم از جهان فروبست (واقدي، 2/545).
مآخذ: ابن اثير،علي بن محمد، اسدالغايه، قاهره، 1280ق؛ همو، الكامل، ابن حبان، محمد، تاريخ الصحابه، به كوشش بوران ضناوي، بيروت، 1988م؛ ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، الاصابه، قاهره، 1328ق؛ همو، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دكن، 1328ق؛ ابن سعد، ‌محمد، الطبقات الكبير، ليدن، 1904-1918م؛ ابن كثير البدايه، ابن هشام، عبدالملك، السيره النبوية، به كوشش مصطفي سقا و ديگران، قاهره، 1375ق/1955م؛ احمدبن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛ بلاذري، حمد بن يحيي، انساب الاشراف، به كوشش محمد باقرمحمودي، بيروت، 1394ق/1974م؛ همو، فتوح البلدان، به كوشش دخويه، ليدن، 1866م؛ حاكم نيشابوري، محمدبن عبدالله، المستدرك، حيدرآباد دكن، 1334ق؛ خطيب بغدادي، احمدبن علي، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ خليفه بن خياط، تاريخ، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1966م؛ دينوري، احمد بن داوود، الاخبارالطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدين شيال، قاهره، 1960م؛ ذهبي، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط، بيروت، 1405ق/1985م؛ سيد مرتضي، علي بن حسين، الشافي، به كوشش عبدالزهرا خطيب، تهران، 1407ق؛ طبري، تاريخ؛ فاكهي، محمدبن اسحاق، المنتقي‌في اخبارام القري، به كوشش ووستنفلد، ليدن، 1859م، مسعودي، مروج الذهب، ‌بيروت، 1385ق/1966م؛ واقدي، محمدبن عمر، المغازي، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ هيثمي، علي بن ابي‌بكر، مجمع الزوائد، بيروت، 1402ق/1982م؛ يعقوبي، احمد بن اسحاق، تاريخ، بيروت، 1379ق/1960م.
ابوالحسن ديانت