responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 6  صفحه : 2500
ابوقبيس
جلد: 6
     
شماره مقاله:2500

اَبوقُبيس، كوهي مقدس واقع در حد شرقي حرم شريف (مسجدالحرام) مقابل ركن حجرالاسود (ابن جبير، 85). در مورد نام اين كوه نظرهاي متفاوتي اظهار شده است. بعضي نام ابوقبيس را به صورتي مصغر مأخوذ از قبس النار دانسته‌اند، زيرا گفته‌اند كه دو چوب آتش زنه (مرخ) از آسمان بر اين كوه فرود آمد، آدم(ع) آنها را برگرفت، چنانكه از برخورد آن دو آتش پديدار گشت (ياقوت، 1/101-102). برخي نيز نام اين كوه را به مردي با نام قبيس بن شالخ (يا شامخ) نسبت داده‌اند. گفته شده كه اين مرد از قبيلة جّرهّم بوده است (سهيلي، 5/117؛ ياقوت، 1/102). وي گويا ميان مردي به نام عمرو ابن مضاض و دختر عمش سخن چيني كرد و از بيم كشته شدن به كوه مزبور پناه برد و ديگر از او خبر و اثري نماند (همانجا). برخي كوه ابوقبيس را مقتبس از نام مردي آهنگر به همين نام از مُذحٍج نوشته‌اند (همانجا؛ فيروزآبادي، 2/238). جاحظ ابوقبيس را نام ديگر ابوقابوس، ملك عرب دانسته است (1/336). ابوعبيد بكري معتقد است كه ابوقبيس كوهي است در مكه كه بدان ابوقابوس نيز گفته‌اند و ابوقابوس كنية شخص است. وي بيتي نيز از كُميت در تأييد اطلاق نام ابوقابوس بر ابوقبيس آورده است (3/104؛ نيز نك‌: ابن عبدالمنعم، 452).
در دوران جاهليت اين كوه را امين مي‌ناميدند (ياقوت، اين جبير، همانجاها).سبب اين نامگذاري به روايتي آن بوده است كه گويا حجرالاسود نخست از سوي آدم(ع) (ابن سعد، 1/35؛ قس: يعقوبي، تاريخ، 1/6) و سپس از در عصر نوح(ع) دركوه ابوقبيس به امانت نهاده شد (ازرقي، 1/65). ابوقبيس را خشب نيز ناميده‌اند زيرا ابوقبيس و كوه مقابل آن قعيقعان را الاخشبين مي‌ناميدند (ياقوت، 1/102).
ابوقبيس كوه بالنسبه معظمي است كه خورشيد از فراز آٍن بر مسجدالحرام مي‌تابد (يعقوبي، البلدان، 78) مسجدالاحرام در چند صدمتري آن قرار داد. انصاري دمشقي (ص 215) بلندترين نقطه ابوقبيس را تا دامنه آن حدود يك ميل نوشته است. برخي را عقيده بر اين بوده است كه ابوقبيس نخستين كوهي است كه خداوند آفريده است (ازرقي، 1/32). گويند هنگامي كه آدم(ع) و حوا از بهشت رانده شدند بر كوه ابوقبيس نزديك غاري فرود آمدند كه آدم آن را «مغاره الكنز» ناميد و از خدا خواست كه آنرا مقدس بدارد (يعقوبي، تاريخ، 1/5-6). درمورد قبرآدم(ع) گرچه اختلاف نظر وجود دارد ولي گروهي بر آن بوده‌اند كه وي در همين غار توسط فرزندش شيث(ع) به خاك سپرده شده است گويند حوا و شيث نيز در اين غار مدفون شدند (طبري ،1/16/-162). بنابر روايتي اجساد آنان تا هنگام طوفان در غار الكنز قرار داشت تا آنكه نوح(ع) پيش از طوفان اجساد رابيرون آورد درتابوت نهاد وبا خودبه كشتي برد. چون طوفان فرونشست دوباره اجساد را به جايگاه نخستين در كوه ابوقبيس بازگرداند (همانجا)؛ به روايتي محل دفن مجدد آنها بيت‌المقدس بوده است (حمدالله مستوفي، تاريخ گزيده، 22). برخي نيز بر اين باورند كه آدم(ع) كتابهاي خود يا صحايف منزله را در غار الكنز كوه ابوقبيس ذفن كرده است (ياقوت، 3/768) گويند ابراهيم و اسماعيل(ع) پايه‌هاي خانه كعبه را تا جايگاه حجرالاسود برافراشتند. آنگاه حضرت ابراهيم(ع) حجرالاسود را كه در كوه ابوقبيس به امانت نهاده شده بود برگرفت و در جايگاه خود قرار داد (يعقوبي، همان، 1/27). هنگامي كه پيامبر(ص) 7 ساله بود، در ميان قريش قحطي گرسنگي روي داد.افراد قريش از عبدالمطلب خواستند كه به دعاي باران برخيزد وي با گروهي از اشراف و بزرگان قريش به كوه ابوقبيس رفت دست به دعا برداشت (خواندمير، 1/302).
بنابر روايتي به هنگام شق‌القمرنيمي از ماه برفراز ابوقبيس و نيمي بر بالاي قعيقمان ديده شد (ابونعيم، 1/280؛ ابن كثير، 2/117). در 64ق به هنگام خلافت يزيد بن معاويه، چون عبدالله بن زبير از بيعت با وي سرپيچيد حصين بن نمير در جنگ با ابن زبير برفراز ابوقبيس منجنيقها استوار كرد و بر پناهندگان حرم كعبه قاروره‌هاي سوزان نفت و سنگ فرو باريد و كعبه را دستحوش حريق ساخت (دينوري، 267-268؛ ازرقي، 1/196؛ خواندمير، 2/129-130).
همچنين در خلافت عبدالملك بن مروان، حجاج بن يوسف كه در 72 ق از سوي وي به جنگ ابن زبير رفته بود از فراز اين كوه كعبه را با منجنيق سنگباران كرد (بلاذري، 5/358؛ طبري، 6/174، 178؛ ابن اثير، 4/350).
بر بالاي كوه ابوقبيس مسجدي قرار داشته كه دربارة باني آن اختلاف آراء بوده است. گروهي آن را مسجد ابراهيم مي‌ناميدند و بر آن بودن كه به ابراهيم خليل(ع) تعلق داشته است. اما برخي آن را مسجد ابراهيم قبيسي مي‌دانستند (ازرقي، 2/202).ابن جبير كه در13 ربيع‌الآخر 579 به مكه رسيده (ص 58) و تا پايان مناسك حج در آنجا به سربرده درباره كوه ابوقبيس و مسجد آن چنين نوشته است: بر فراز كوه ابوقبيس رباطي است كه در آن مسجدي است و سطحي مشرف بر مكه كه از آنجا مي‌توان زيباييهاي شهر حرم و كعبه مقدس را ميان حرم مشاهده نمود. وي مي‌نويسد كه از كوه ابوقبيس بالا رفتيم و به مسجد مبارك رسيديم كه جايگاه پيامبر(ص) به هنگام شق‌القمر در آن قرار داشت (ص 85).
حمدالله مستوفي محل صفا و راه بازار مكه را جزء منطقه ابوقبيس دانسته است (نزهه القلوب، 7). ياقوت صفا را جايگاهي مرتفعي از كوه ابوقبيس نوشته كه ميان آن كوه و مسجدالحرام راه و بازار است و كسي كه در صفا بايستد، در محاذات حجرالاسود و مشعر قرار مي‌گيرد (3/397).
به نوشته ابن جبير (ص 141) مسجد زادگاه پيامبر(ص) كه قبلاً محل خانه عبدالله بن عبدالمطلب بوده در شرق كعبه و متصل به دامنه كوه ابوقبيس است در نيمه دوم سده 6 ق مكثر بن عيسي بن قاسم (د 589ق)، يكي از اميران بني فليته (هواشم ) بركوه ابوقبيس قلعه‌اي ساخته بود (ابن خلدون، 4/135) كه از آن بارويي برجاي نمانده است. اولين زاويه فرقه سنوسي در حدود 1252-1253 ق/1837 م بر ابوقبيس بنا گرديد. در 1884 م كه اسنوك هورخرونيه مستشرق هلندي از مكه ديدن كرد، تأسيسات بزرگي مربوط به طريقت نقشبندي گرد كوه ابوقبيس قرارداشت (EI2؛ عقيقي، 2/666).
مآخذ: ابن اثير، ابن جبيرمحمدبن احمد، رحله، بيروت، 1384ق/1964م؛ ابن خلدون عبدالرحمن، تاريخ، به كوشش خليل شحاده، بيروت، 1401ق/1987م؛ ابن سعد محمد الطبقات الكبري، بيروت، دار صادر، ابن عبدالمنعم حميري، محمد الروض المعطار، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1985م؛ ابن كثير، البدايه والنهايه، به كوشش احمد ابوملحم و ديگران، بيروت، 1405ق/1985م؛ ابوعبيد بكري، عبدالله بن عبدالعزيز، معجم ما استعجم،‌ به كوشش مصطفي سقا، بيروت، 1403ق/1983م؛ ابونعيم، احمدبن عبدالله، دلائل النبوه، به كوشش محمدرواس قلعه‌جي و ديگران، بيروت، 1406ق/1986م؛ ازرقي، محمد بن عبدالله، اخبار مكه، به كوشش رشدي صالح ملحس، بيروت، 1403ق/1983م؛ انصاري دمشقي، محمد بن ابي‌طالب، نخبه الدهرفي عجائب البر والبحر، پترزبورگ، 1281ق/1865م؛ بلاذر، احمدبن يحيي، انساب الاشراف، بيت‌المقدس، 1936م؛ حمدالله مستوفي، تاريخ گزيده، به كوشش عبدالحسين نوايي، تهران، 1362ش؛ همو، نزهه القلوب، به كوشش گ.لسترنج، ليدن، 1331ق/1913م؛ خواندمير، غياث‌الدين، حبيب‌السير، به كوشش محمد دبيرسياقي، تهران، 1353ش؛ دينوري، احمدبن داوود، الاخبارالطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر، بغداد، 1379ق/1959م؛ سهيلي، عبدالرحمن، الروض الانف، به كوشش عبدالرحمن وكيل، 1387ق/1967م؛ طبري، تاريخ، عقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، 1965م، فيروزآبادي، محمد بن يعقوب، قاموس المحيط، ياقوت، بلدان، يعقوبي، احمد بن اسحاق، تاريخ، بيروت، دارصادر، همو، البلدان، نجف، 1337ق/1918م؛ نيز:
EI2.
عنايت الله رضا

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 6  صفحه : 2500
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست