ابوالقاسم علي بن محمد بن حسين بن عمرو، از بزرگان سبزوار در سدة 5ق/11م كه به سبب تأسيس مساجد و مدارس علميه شهرت يافته است. از زندگاني وي آگاهي چنداني دردست نيست. تاريخ بيهق مهمترين و كهن‌ترين مأخذي است كه اطلاعاتي از او به دست داده است و نويسندگان و مورخان بعدي، تنها به تكرار نوشتة ابوالحسن بيهقي بسنده كرده‌اند.
به نوشتة بيهقي، ابوالقاسم و پدرش از تربيت‌يافتگان و مريدان علي بن عبداللـه بن احمد نيشابوري، معروف به ابن ابي‌طيب (د 458ق/1066م) بوده‌اند (ص 320؛ قس: ياقوت، 13/273). او از جانب مادر، از خاندان مشهور آل ميكال (ﻫ م) بود و از اين‌رو خود را ميكالي مي‌خواند و بدان مي‌باليد. وي مانند بيشتر افراد اين خاندان كه از صاحب منصبان عصر غزنوي بودند، از ثروت سرشاري برخوردار بود، ولي بخش بزرگي از ثروتش را صرف تأسيس مدارس و مساجد كرد، از جمله كارهاي او تأسيس 4 مدرسه در نقاط مختلف سبزوار بود: مدرسة حنفيان كه جد ابوالحسن بيهقي عهده‌دار ادارة آن بود؛ مدرسة شافعيان در محلة نوكوي براي ابوالحسن حناني واعظ؛ مدرسة كراميه در محلة شاد راه براي ابوذر مطوعي و مدرسه‌اي به نام ابن ابي‌طيب در محلة اسفريس، براي «سادات و اتباع ايشان و عدليان و زيديان» كه جز مدرسة كراميان، 3 مدرسة ديگر تا يك سده بعد، زمان حيات مؤلف تاريخ بيهق، همچنان برپا بوده است (بيهقي، 320، 335-338، 355، 382؛ ياقوت، همانجا). به سبب تأسيس اين مدارس و احتمالاً گرايشهاي شيعي ابوالقاسم، سلطان محمود غزنوي او را در جمادي‌الاول 414/اوت 1023، به غزنه فراخواند و «با وي عتاب كرد كه چرا يك مذهب را كه معتقد تو است، نصرت نكني و ائمة آن طائفه را مدرسه بنا ننهي؟» و او را به رياكاري متهم ساخت، اما با شفاعت عده‌اي از خطر رهايي يافت (بيهقي، 336-337).
در ذيحجة 421/دسامبر 1030، هنگامي كه ابونصر منصوربن رامش (د 427ق/1036م) رياست نيشابور را برعهده داشت، ابوالقاسم را به نيابت خود در سبزوار برگزيد و اهالي سبزوار در نامه‌اي اقدام ابونصر را ستودند (همو، 337-338).
ابوالقاسم در روزگاري مي‌زيست كه درگيريهاي فرقه‌اي به‌ويژه ميان كراميان و شيعيان ادامه داشت (نك‌: مقدسي، 336). بنابراين مي‌توان حدس زد كه تأسيس چنين مدارسي در جهت كاهش درگيريهاي مذهبي بوده است.
مآخذ: بيهقي، علي بن ابي القاسم، تاريخ بيهق، به كوشش قاري سيدكليم‌اللـه حسيني، حيدرآباد دكن، 1388ق/1968م؛ مقدسي، محمدبن احمد، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم، به كوشش دخويه، ليدن، 1906م؛ ياقوت، ادبا.
ابوالفضل خطيبي