اَبوالفَضل هَرَوي، احمدبن ابي اسعد (ابي سعيد) منجم و رياضيدان ايراني در سده
4ق/10م از زندگي و احوال او آگاهي چنداني دردست نيست از شهرت و نسبت وي ميتوان
احتمال داد كه زادگاهش هرات بوده است تاريخ دقيق وفات او نيز دانسته نيست و
احتمالاً ميان سالهاي 380-390ق/990-1000م درگذشته است (قرباني، زندگي نامه، 99-100،
218/VI، 329/V، GAS). وي در زمان ركنالدوله ديلمي (حك: 335-366ق/946-977م) در ري
ميزيسته و همعصر دانشمنداني چون ابوجعفر خازن (ﻫ م) و خجندي بوده است (بيروني،
تحديد، 70، 226، قرباني، رياضيدان،117). مدتي نيز در جرجان اقامت داشته زيرا به
گفته بيروني (همان، 231) وي در371ق عرض آن شهر را محاسبه كرده است. از اين نكته و
نيز از ديگر اشارات متعدد بيروني (مثلاً القانون،1/66، 2/612، تحديد، 70، 134-135،
201-202، 226. 231) دربارة او و آثارش ميتوان دريافت كه آراء رياضي و نجومي هروي
مورد توجه دانشمندان بزرگ آن عصر بوده است. وي عرض ري را نيز محاسبه كرده بود و
بيروني اندازههاي مختلفي را كه هروي در محاسبه ارتفاع خورشيد در ري به دست آورده،
دقيقاً ذكر كرده است (همان، 70، 226، القانون، 2/612).
مهمترين اثر هروي كتابي است به نام كتاب منالاوس في الاشكال الكريه مما اصلحه
احمدبن ابي سعد الهروي، كه درواقع روايت اصلاح شدهاي است از كتاب اكرمنلائوس، اين
كتاب در سده 3 ق از يوناني به عربي ترجمه شده و ماهاني رياضيدان و منجم ايراني در
همان سده تا شكل دهم از مقاله دوم آنرا تصحيح كرده بود، اما چون با گذشت زمان در
متن اخير خلل بسيار راه يافته بود، هروي به اصلاح مجدد آن پرداخت اين متن اصلاح شده
مورد توجه دانشمنداني چون ابونصر منصور بن عراق (ﻫ م) و خواجه نصيرالدين طوسي بوده
است (تهراني، 151، قرباني، نسوي نامه،155-156، زندگي نامه، همانجا). دو نسخه از
اين كتاب در استانبول و ليدن موجود است (كراوزه، 712/II، 854/I، S، GAL، 329/V،
GAS). برگزيدههايي از آنرا نيز ماكس كراوزه به آلماني ترجمه و منتشر كرده است
(قرباني، همانجا). كتاب ديگري نيز به نام المدخل الصاحبي به هروي نسبت داده شده كه
اكنون دردست نيست، اما بيروني در تحديد نهايات الاماكن (ص 134-135) برخي از مطالب
آن را نقل كرده و مثلاً اين نظر او را كه با كسوف خورشيد نيز ميتوان اختلاف طول
جغرافيايي شهرها را تعيين كرد مردود دانسته است. نظر ياد شده ظاهراً در ميان
منجمان، و رياضيدانان اسلامي منحصر به فرد بوده است (همايي، 94).
مآخذ: بيروني. ابوريحان، تحديد نهايات الاماكن لتصحيح مسافات المساكن به كوشش محمد
بن تاويت طنجي، آنكارا، 1962م؛ همو القانون المسعودي، حيدرآباددكن، 1373ق/1954م؛
تهراني، جلالالدين گاهنامه، تهران، 1350ق/1932م، قرباني، ابوالقاسم، رياضيدانان
ايراني، تهران، 1350ش؛ هموزندگي نامه رياضيدانان دوره اسلامي، تهران. 1365ش؛ همو،
نسوي نامه، تهران 1351ش؛ همايي. جلالالدين مقدمه بر التفهيم بيروني تهران انجمن
آثار ملي نيز:
K rause, max, ”Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker“, Beitrdge zur
Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbui und Anatolien, Frankfurt,
1986; GAS.
زهرا يميني