اَبوالفُتوح عٍجلي، منتجب‌الدين اسعدبن محمودبن خلف بن احمد اصفهاني (515-600ق/1121-1204م)، فقيه و واعظ شافعي. بعضي ولادت وي را در 514ق نيز ضبط كرده‌اند (ابن خلكان، 1/209). او مردي پارسا و عابد بود و از راه وراقي زندگي را مي‌گذراند، ولي با اين حال مرجعيت فتوا در اصفهان با او بود (منذري، 2/10-11؛ ذهبي، المختصر، 144) آراء فقهي او حتي در ديگر نقاط نيز مورد توجه بوده چنانكه رافعي فقيه نامدار شافعي در زمان حيات ابوالفتوح يا اندكي پس از وفات وي در كتاب خود از او نقل كرده است (نك‌: سبكي، 5/50؛ اسنوي، 2/197).
وي مدتي به وعظ پرداخت، سپس آن را ترك گفت و كتابي در آفات وعظ و نصيحت به واعظان نوشت (ذهبي، همانجا) در 557ق به بغداد سفر كرد و در آنجا از محمدبن عبدالباقي معروف به ابن بطي حديث شنيد (همانجا) همچنين او صحيح بخاري را از غانم بن احمد جلودي، معرفه علوم الحديث حاكم نيشابوري را از ابوالقاسم اسماعيل بن محمدبن فضل والمعجم الكبير و المعجم الصغير طبراني را از فاطمه جوزداني، در اصفهان فراگرفت (ابن نقطه، 1/257-258؛ ذهبي،سي، 21/402). از ديگر مشايخ او در حديث مي‌توان ابوالفضل عبدالرحيم بن احمد بغدادي و قاسم بن فضل صيدلاني را نام برد. وي همچنين از زاهر بن طاهر شحامي، اسماعيل بن فضل بن اخشيد و عبدالعزيز بن محمد آدمي اجازه نقل حديث گرفت (منذري، 2/11)، از شاگردان و راويان او ابوالحسن علي بن محمد بن احمد قشيري مغربي (ابن،نقطه، 1/258). ابونزار ربيعه بن حسن فقيه (منذري، همانجا).ضياء مقدسي (ص 29). نجم‌الدين حنبلي (سلامي، 119)، عمادالدين عبدالسلام بن محمودحنفي، شمس‌الدين عمر بن مظفربن روزبهان، تاج‌الدين احمدبن محمودبن محمد نعماني و عطاءاللـه بن محمدبن خداداد خوزي (جنيدشيرازي، 56، 235، 6، 3، 347) را مي‌توان برشمرد (نيز نك‌: ذهبي، المختصر، همانجا). او به احمدبن ابي‌الخير و علي ابن بخاري نيز اجازة نقل حديث داده است (همانجا).
ابوالفتوح در اصفهان درگذشت (منذري، 2/10) و به گزارش نصيرالدين ابن حمزة طوسي از همان هنگام مقبره او زيارتگاه مردم شد (نك‌: حديقه 604). بر پاية گزارشهايي ديگر حتي در عهد صفويه نيز مردم اصفهان قبر او را به پندار اينكه قبر ابوالفتوح رازي مفسر شيعي است، زيارت مي‌كرده‌اند (نك‌: همانجا؛ شوشتري، 1/490؛ قس: خوانساري، 2/6). هم‌اكنون نيز مقبرة وي در اصفهان در بقعة امامزاده ابراهيم در گورستان طوقچي باقي است.
ابوالفتوح عجلي آثاري داشته كه نسخه‌هاي خطي برخي از آنها در كتابخانه‌ها موجود است: 1. الرساله الناصحه في بيان آفات الوعظ، در كتابخانة ولي‌الدين افندي (ششن، 2/446)؛ 2. شرح الكلمات المشكله في كتاب السامي في الاسامي، در كتابخانة احمد ثالث (همانجا)؛ 3. شرح ابهام الوجيز والبسيط، كه شرحي است بر دو متن فقهي شافعي تأليف امام محمد غزالي (خديويه، 3/235)؛ 4. الغنيه في الفرائض الشافعيه، در علم مواريث، در كتابخانة اوقاف بغداد (طلس، 97-98)؛ 5. نكت الفصول في بيان الاصول، در كتابخانة ‌اوقاف بغداد (همو، 252-253). همچنين ابوالفتوح كتاب الايضاح عن اصول صناعه المساح ابومنصور عبدالقاهر بغدادي را ترجمه كرده است. اين ترجمه همراه با متن اصلي آن در تهران (1347ش) به چاپ رسيده است.
ابوالفتوح تأليف مهم ديگري نيز با نام تتمه ‌التتمه ‌للابانه داشته كه اثري از آن دردست نيست. كتاب الابانه در فقه شافعي تأليف عبدالرحمن ثوراني (د 461ق) و تتمة آن از عبدالرحمن بن مأمون شافعي معروف به متولي (د 478ق) است، ابوالفتوح عجلي اين كتاب را در تكميل آن نوشته است و مفتيان اصفهان در فتوا به كتاب تتمه‌التتمه استناد مي‌كردند (ابن خلكان، همانجا).
مآخذ: ابن‌خلكان، وفيات؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغني، التقييد لمعرفه الرواه و السنن والمسانيد، حيدرآباد دكن، 1403ق/1983م: اسنوي، عبدالرحيم بن حسن، طبقات الشافعيه، به كوشش عبداللـه جبوري، بغداد 1391ق /1917م؛ جنيد شيرازي، ابوالقاسم، شدالازار، به كوشش محمد قزويني، تهران، 1328ش حديقه‌الشعيه، منسوب به مقدس اردبيلي، تهران، كتابخانة علمية اسلاميه؛ خديويه، فهرست؛ خوانساري، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382ق/ 1962م؛ ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيي هلال سرحان، بيروت، 1404ق/1984؛ همو، المختصر المحتاج اليه من تاريخ ابن‌الدبيشي، بيروت، 1405ق1985م؛ سبكي، عبدالوهاب بن علي، طبقات الشافعيه، قاهره، 1966م؛ سلامي، محمدبن رافع، تاريخ علماء بغداد، به كوشش عباس عزاوي، بغداد، 1375ق/1938م؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربيه في مكتبات تركيا، بیروت، 1400ق/1980م؛ شوشتري، نورالله‌بن شريف‌الدين، مجالس المؤمنين، تهران، 1365 ش؛ ضياء مقدسي، محمدبن عبدالواحد، مناقب جعفربن ابي‌طالب، به كوشش محمدحسن آل‌ ياسين، بغداد، 1389ق/1969م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372ق/1953م؛ منذري، عبدالعظيم‌بن عبدالقوي، التكملة لوفيات النقله، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1405ق/1984م.
عبدالامير سليم