اَبوالْعاص، ابن ربيع بن عبدالعزّي بن عبد شمس (د ذيحجة 12/ فورية 634)، داماد پيامبر (ص) و خواهر زادة خديجة كبري. دربارة نام او در منابع اختلاف است. عده اي او را قاسم يا مقسّم (ابن قتيبه، 141) و بعضي هشيم يا مهشم (يا مُهَشِّم) گفته انند، اما بيشتر او را لَقيط ناميده اند (بلاذري، 1/397؛ ابن اثير، 5/237؛ ابن حجر، 4/121).
ابوالعاص پيش از بعثت پيامبر (ص)، با زينب دختر بزرگ آن حضرت ازدواج كرد. پس از بعثت، با آنكه خديجه و دخترانش ايمان آوردند، ابوالعاص همچنان در شرك باقي ماند (ابن سعد، 8/30 ـ 31). وي كه بازرگاني ثروتمند و امين و از جملة مشاهير مكه بود (ابن هشام، 2/306)، در جنگ بدر در صف مشركان حضور داشت و به اسارت مسلمانان درآمد (واقدي، 1/139؛ ابن هشام، همانجا). هنگامي كه مردم مكه براي آزادي اسيران، به تأدية فديه پرداختند، زينب هم فديه اي براي ابوالعاص به مدينه فرستاد كه ضمن آن گردن بندي از آن خدينجه بود و گفته اند كه چون چشم پيامبر (ص) بر آن افتاد، متذثر شد و پس از كسب موافقت مسلمانان، ابوالعاص را آزاد ساخت و اموال زينب را نيز پس فرستاد و از ابوالعاص پيمان گرفت كه زينب را آزاد گذارد (همو، 2/307، 308؛ واقدي، 1/130 ـ 131؛ بلاذري، همانجا). او نيز پس از بازگشت به مكه، زينب را همراه با ياران پيامبر (ص) به مدينه فرستاد (نك‌ : ابن هشام، 2/308 ـ 310).
ابوالعاص در مكه به كار خود مشغول بود تا اينكه در جمادي الاول 6 ق همراه با كارواني از مردان و اموال مردم قريش براي تجارت راهي شام شد (بلاذري، 1/377، 398). اين كاروان در برابر حملة مسلمانان به فرماندهي زيدبن حارثه تاب مقاومت نياورد؛ برخي گريختند وبرخي ديگر گرفتار شدند و اموالشانن به دست مسلمانان افتاد. ابوالعاص نيز گريخت و شبانه خود را به مدينه رسانيد و به خانة زينتب رفت و به او پناهنده شد. زينب او را پناه داد و آن واقعه را در مسجد در حضور مسلمانان به اطلاع پيامبر (ص) رساند. پيامبر(ص) نيز پناهندگي او را پذيرفت و هنگامي كه به درخواست زينب دستور داد اموال كاروان را به مشركان باز گردانند، ابوالعاص نيز همراه با اموال به مكه بازگشت و ضمن بازگرداندن اموال مردم گفت كه به اسلام گرويده است. وي پس از چندي به مدينه بازگشت و پيامبر (ص) در محرم 7 ق زينب را با همان عقد زناشويي پيشين نزد او فرستاد (واقدي، 2/553 ـ 554؛ ابن هشام، 2/312 ـ 314؛ ابن سعد، 8/33). بعضي گفته اند كه زينب با مهر و نكاح جديد به زوجيت ابوالعاص درآمد (نك‌ : ابن حجر، 4/122).
زينب براي ابوالعاص پسري به نام علي و دختري به نام امامه به دنيا آورد. امامه بعدها به ازدواج (ع) درآمد (ابن سعد، 8/31).
مآخذ: ابن اثير، علي بن محمد، سد الغاب‌ـة، قاهره، 1285 ق؛ ابن حجر عسقلاني، احمدبن علي، الاصابــة‌ في تمييز الصحاب‌ـة، قاهره، 1328 ق؛ ابن سعد، محمد، طبقاتت الكبري، بيروت، دار صادر؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن هشام، عبدالملك، السيرة النبوي‌ـة، به كوشش مصطفي سقا و ديگران، قاهره، 1375ق/ 1955 م؛ بلاذري، احمد بن يحيي. انساب الاشراف، به كوشش محمد حميدالله، قاهره، 1959 م؛ واقدي، محمدبن عمر، المغازي، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م. ابوالحسن ديانت