اَبوطَيِّبِ لُغَوي، عبدالواحدبن علي عسكري حلبي (مق‌ 351ق/ 962 م)، لغت شناس و اديب عرب، به رغم شهرت وي آنچه منابع كهن از زندگي و احوال او به دست داده اند، بسيار مختصر و بيشتر شامل فهرستي از آثار اوست. تاريخ تولد او دانسته نيست. زادگاه وي را عسكر مُكرَم كه يكي از نخستين شهرهاي اسلامي خوزستان بود، نوشته اند (ابن شاكر، 11/106؛ سيوطي، بغي‌ـة، 2/120).
وي ظاهراً پس از فراگرفتن مقدمات علوم در زادگاه خود، به بغداد رفت و نزد مشاهيري چون ابوعمر زاهد، معروف به غلام ثعلب كه از پيشوايان لغت و ادب در عصر خود شمرده مي شد و نيز ابوبكر محمد ابن يحيي صولي كاتب به فراگيري دانش پرداخت و به ويژه دو كتاب الفصيح ثعلب و اصلاح المنطق ابن سكيت را نزد ابوعمر خواند (ابن قارح، 211؛ ابن شاكر، همانجا؛ حسن، 1/6 ـ 7) و آنگاه كه آوازه اي يافت بغداد را ترك گفت و راهي حلب شد (ابن شاكر، سيوطي، همانجاها؛ حسن، 1/7).
حلب در آن زمان از مراكز مهم علم و ادب شمرده مي شد و بارگاه سيف الدولة حمداني در آن شهر محل تجمع تني چند از برجسته ترين چهره هاي علمي و ادبي آن عصر همچون فارابي، متنبي و ابوالفرج اصفهاني و نيز نحو شناسي چون ابن خالويه بود. ابوطيب نيز به جمع اديبان آن شهر پيوست و در ميان همتايان خود به ويژهبه رقابت با ابن خالويه پرداخت كه خود اديبي نامدار بود. نمونه هايي از رقابت ميان اين دو تن را ابن قارح، شاگر ابوطيب (همانجا) و ابوالعلاء معرّي (ص 551) نقل كرده اند (نيز نك‌ : تنوخي، 176 ـ‌178؛ حسن، 8 ـ 9). احتمالاً به سبب همين رقابتها بود كه، به روايت ابوالعلاء معرّي، ابن خالويه ابوطيب را كه جثه اي كوچك داشت و به تحقير قُرْموطَ‌ـة الكَبَرتَل (سزگين غلطان) مي خواند (ص 550 ـ 551). ابوطيب ظاهراً تا پايان عمر در حلب ماند و سرانجام خود و پدرش در هجوم مسيحيان به حلب و كشتار اهالي شهر به دست آنان كشته شدند (همو، 550؛ ابن شاكر، سيوطي، همانجاها).
آثار: رسال‌ـة الغفران ابوالعلاء كه كهن ترين منبع دربارة ابوطيب است، به نابودي بسياري از آثار وي در حملة مسيحيان اشارت دارد (همانجا)، اما به درستي روشن نيست كه چه مقدار از تأليفات او در اين هجوم از ميان رفته و در اين صورت، چرا حتي نامي از آنها جز يكي در جايي ضبط نشده است. تقريباً تمامي آثار موجود او به چاپ رسيده است:
1. الابدال. اين كتاب به شيوة كتابهاي معروف به «قلب» (مثلاً يعقوب، نك‌ : تنوخي، 180) تأليف شده و شامل كلماتي است كه در آنها يكي از واجها به واجي ديگر تبديل شده است. ابتدا به نظر مي آيد كه اين واجها، بايد قرابتي با هم داشته و قريب المخرج باشند، اما در مثالهايي كه او به دست داده، برخي از واجهاي تبديل شده، هيچ شباهتي با يكديگر ندارند. ابوطيب معتقد است كه اين امر نه در يك لهجة واحد، كه در لهجات گوناگون رخ مي دهد (نك‌ : EI2، ذيل اِبدال). جلد اول اين كتاب به كوشش عزالدين تنوخي در دمشق (1380ق/1960 م) به چاپ رسيده است.
2. الاتباع يا لطيف الاتباع. اين كتاب كه به گفتة ابوالعلاء معري، در بغداد دست به دست مي گشته است (همانجا). مجموعه اي است الفبايي از واژه هايي كه براي اشباع و تأكيد به دنبال كلمه اي مي آيند و خود معنايي ندارند. اين كلمات در واقع تكرار كلمات اصليند، جز اينكه يكي از حروف آنها را (بيشتر حرف نخست را) تغيير مي دهند (مانند شديدٌ اديدٌ). اين اثر نيز به كوشش عزالدين تنوخي نخست در مجلة مجمع اللغ‌ـة العربي‌ـة در دمشق (1380 ـ 1381ق/1960 ـ 1961 م) و سپس مستقلاً (1381ق/ 1961 م) به چاپ رسيده است.
3. الاضداد في كلام العرب. اين كتاب فرهنگي بزرگ از واژه هايي است كه هر يك دو يا احياناً چند معناي متضاد دارند. تا زمان ابوطيب چندين تن از بزرگان لغت نيز كتابهاي «اضداد» تأليف كرده بوده اند كه از آن جمله اند: اصمعي، ابوحاتم سجستاني، ابن سكيت و قطرب؛ اما ارزش اثر ابوطيل در آن است كه وي اولاً همة آثار گذشتگان را ديده و حتي گاه به اصلاح آنها پرداخته است؛ ثانياً وي سرفصلهاي كتاب خود را برحسب الفبا منظم كرده است؛ ثالثاً اثر او بي ترديد جامع ترين اثر در اين باب است (حسن، 1/10 ـ 11). مؤلف در بابهاي جداگانه اي نيز آنچه را به نظر او پيشينيان به اشتباه از زمرة اضداد شمرده اند، آورده است (1/2، 2/688‌ـ 732). اين كتاب به كوشش عزت حسن در 2 جلد در دمشق (1382ق/1963 م) به چاپ رسيده است.
4. شجر الدر، مجموعه اي است از سلسله ها يا شجره هايي طولاني از واژه هايي كه هر يك بيش از يك معني دارند و برمبناي همين تداخل معنايي به هم پيوند خورده اند (دربارة روش مؤلف در اين كتاب، نك‌ : عبدالتواب، 279 ـ 2/80). اين كتاب به كوشش محمد عبدالجواد در قاهره (1957 م) به چاپ رسيده است.
5. المثني، فرهنگي است از واژه هايي كه صيغة تثنية آنها در معاني خاص به كار رفته است. اين كتاب به كوشش عزالدين تنوخي نخست در مجل‌ـة المجمع العلمي در دمشق (1380ق/ 1960 م) و سپس مستقلاً (1380ق/ 1960 م) به چاپ رسيده است.
6. مراتب النحويين. مؤلف در مقدمة كوتاه، اما سخت دلنشين كتاب، به بي خردي و جهل دولتمردان، فروكش كردن دانش، كثرت و مدعيان علم و متظاهران و دروع پردازان اشاره مي كند و بر آن احوال دل مي سوزاند (ص 3 به بعد) و آنگاه به هر يك از نحوشناسان،‌ بر حسب مرتبت علمي آنان و نيز با توجه به استادان و شاگردانشان، شرح حالي اختصاص مي دهد. اين كتاب به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم در قاهره (1375ق/ 1955 م) به چاپ رسيده است.
مجموعه اي با عنوان الابيات الخالي‌ـة، در كتابخانة ظاهريه (ظاهريه، 1) موجود است، مشتمل بر 3 قصيده از 3 شاعر مختلف كه همة ابيات آنها به واژة خال ختم شده اند. سومين قصيدة اين مجموعه از آن ابوطيب است. بخشي از اشعار اين مجموعه در عيون التواريخ ابن شاكر نيز آمده است (11/108 ـ 109).
ابوطيب اثري مفصل با عنوان الفرق يا الفروق نيز داشته است (ابوالعلاء، 550) كه مورد استفادة سيوطي قرار گرفته است (نك‌ : سيوطي، المزهر، 1/447).
مآخذ: ابن شاكر كتبي. محمد، عيون التواريخ، نسخة خطي كتابخانة توپكاپي استانبول، شم‌ 2922؛ ابن قارح،‌ علي بن منصور، «رسال‌ـة ابن قارح الي البي العلاء المعري»، رسائل البلغاء، به كوشش محمد كردعلي، قاهره، 1331ق/ 1913 م؛ ابوطيب لغوي، عبدالواحد ابن علي، الاضداد في كلام العرب، به كوشش عزت حسن، دمشق، 1382ق/ 1963م؛ همو، مراتب النحويين، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1375ق/ 1955 م؛ ابوالعلاء معري، احمدبن عبدالله، رسال‌ـة الغفران، به كوشش عائش‌ـة عبدالرحمن بنت شاطي، قاهره، 1388ق/ 1969 م؛ تنوخي، عزالدين، «ابوالطيب اللغوي الحلبي»، مجل‌ـة المجمع العلمي العربي، دمشق، 1373ق/ 1954 م، شم‌ 29؛ حسن، عزت، مقدمه بر الاضداد (نك‌ : هم‌ ، ابوطيب)؛ سيوطي، بغي‌ـة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق/ 1965 م؛ همو، المزهر، به كوشش محمد احمد جاد مولي بك و ديگران، بيروت، 1406ق/ 1986 م؛ ظاهريه، خطي (شعر)؛ عبدالتواب، رمضان، مباحثي در فقه اللغ‌ـة و زبان شناسي عربي، ترجمة حميدرضا شيخي، تهران، 1367 ش؛ نيز: EI2.
مهران ارزنده