اَبوطاهِرِ قُمي، شرف الدين سعد بن علي بن عيسي قمي، ملقب به وجيه الملك و مشهور به مميسه يا مهيسه يا ماميسا (د 516ق/ 1122 م)، از ديوانيان عصر سلجوقي كه مدتي كوتاه در پايان زندگي، وزارت سلطان سنجر را بر عهده داشت. وجه تسمية مميسه، به ضبط منشي كرماني (ص 59) يا ماميسا، به ضبط راوندي (ص 167) كه به دنبال نام ابوطاهر آمده، به درستي معلوم نيست و تحقيقاتي كه محدث ارموي در تعليقات كتاب النقض (2/738 ـ 740) در اين خصوص انجام داده، راه به جاي نبرده است. هرچند بيشتر منابع كهن، دوران وزارت او را چيزي در حدود 3 ماه ضبط كرده اند، عباس اقبال بر آن است كه شرف الدين از محرم 515 تا محرم 516 اين نصب را عهده دار بوده است (ص 249، 251).
ابوطاهر در روستاي ويدهند قم زاده شد. دوران كودكي و نوجواني را در همانجا سپري كرد و به روزگار سلطان ملكشاه سلجوقي از آنجا به بغداد رفت و در اردوگاه ملكشاه به خدمت مهذب الدين كميج كه عارض لشكر بود، درآمد (منشي كرماين، همامجا؛ عقيلي، 235). از مشاغل بعدي او تا سال 481ق/ 1088 م اطلاعي در دست نيست. در اين سال چون مردم مرو از عامل آنجا نزد سلطان سلجوقي شكايت بردند، تاج الملك مأمور رسيدگي به اين امر شد و چندتن را كه براي پذيرش اين مقام استحقاق داشتند به خواجه نظام الملك پيشنهاد كرد. جواجه از آن ميان به ابوطاهر رأي داد و ضمن اعطاي القاب عميد و وجيه الملك،‌«عملِ» مرو را به دست او سپرد. از آن پس ابوطاهر تا پايان زندگي نزديك به 40 سال علاوه بر مشاغل ديگر كه بعدها به دست آورد، اين سمت را نيز در اختيار داشت (خواندمير، حبيب السير، 2/315، دستورالوزراء، 190).
چنانكه از پاره اي قصايد امير معزي برمي آيد، ابوطاهر در دستگاه خواجه صدرالدين محمد وزير، سمت نيابت داشته است (اقبال، 250). اما امري كه موجب پيشرفت تدريجي او گرديد، راه يافتن وي به دستگاه تركان خاتون (تاج الدين خاتون سَفَريّه، د 515 ق) مادر سلطان سنجر و در دست گرفتن وزارت او بود (منشي كرماني، 60؛ عقيلي، همانجا). امير معزي هم تصريح دارد كه ابوطاهر كدخداي تركان خاتون است (ص 397، 596، جم‌ ).
هنگامي كه شهاب الاسلام ابوالمحاسن، برادرزاده نظام الملك و وزير سلطان سنجر درگذشت، سلطان سنجر به جاي او ابوطاهر را به وزارت برداشت، اما او در اين مقام چندان نپاييد و در 25 محرم 516 در اثر ابتلا به بيماري سختي درگذشت (عمادالدين كاتب، 245؛ رشيدالدين فضل اببه، 1/349؛ عقيلي، همانجا). بيشتر مورخان مدت وزارت او را 3 ماه ضبط كرده اند. منشي كرماني (همانجا) گويد كه شرف الدين ابوطاهر از 481 ق تا هنگام وفات، مدت 40 سال عمل مرو را در دست داشت. اگر اين قول را بپذيريم تاريخ درگذشت او را بايستي چند سال بعد بدانيم، اما اين روايت معتبر نمي نمايد. پيكر ابوطاهر را به سبب اعتقادات وي در مشهد امام رضا (ع) به خاك سپردند و ديهي هم بر آن وقف گرديد. سلطان سنجر كه از درگذشت او متأثر شده بود، فرزندانش را نواخت. مقام وزارت پس از ابوطاهر به تغان بك سپرده شد (قمي، 79؛ منشي كرماني، همانجا).
گفته اند كه ابوطاهر مذهب شيعه داشت و به اين مذهب پاي بند بود. شايد به همين سبب، با فرزندان نظام الملك روابط خوبي نداشت، چه آنان به پيروي از پدر، در مذهب شافعي تعصب مي ورزيدند، چنانكه ابوطاهر با سلطان سنجر در سعايت از شمس الملك ـ يكي از پسران نظام الملك ـ نزد سلطان محمود سلجوقي همداستان شد و سبب گشت كه سرانجام كار شمي الملك به دستگيري و زندان بينجامد (ابن اثير، 10/614). قزويني رازي هم در النقض نام ابوطاهر را همراه با برادرش اوحدالدين ابوثابت مهيسه وزير فارس در شمار شيعيان برجسته ياد كرده است (ص 221 ـ 222).
ابوطاهر فردي دين دار، متشرع و مردم دار بود. امير معزي (د 518 ق) شاعر نامور آن روزگار قصايد متعددي در ستايش وي دارد، به ويژه پس از دست يافتن او به وزارت چند قصيده در اين باره سرود (براي نمونه، نك‌ : ص 306 ـ 310، 384 ـ 387، 396 ـ 398، جم‌ ). نيز قصيدة معروف اين شاعر به مطلع:
اي ساربان منزل مكن جز در ديار يار من
تا يك زمان زاري كنم بر ربع و اطلال و دمن
در ستايش اين وزير است (ص 597 ـ 599).
مآخذ: ابن اثير، الكامل؛ اقبال آشتياني، عباس، وزارت در عهد سلاطين بزرگ سلجوقي، به كوشش محمد تقي دانش پژوه و يحيي ذكاء، تهران، 1338 ش؛ امير مغزي، محمد بن عبدالملك، ديوان اشعار، به كوشش محمد عباس اقبال، تهران، 1318 ش؛ خواندمير، غياث الدين، حبيب السير، به كوشش دبير سياقي، تهران، 1333 ش؛ همو، دستور الوزراء، به كوشش سعيد نفيسي، تهران، 1355 ش؛ راوندي، محمد بن علي، راح‌ـة الصدور، به كوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛ رشيدالدين فضل الله، جامع التواريخ، به كوشش احمد آتش، تهران، 1362 ش؛ عقيلي، سيف الدين، آثار الوزراء، به كوشش جلال الدين محدث ارموي، تهران، 1347 ش؛ عمادالدين كاتب، محمد بن محمد، تاريخ دول‌ـة آل سلجوق، اختصار بنداري اصفهاني، بيروت، 1400 ق/1980 م؛ قزويني رازي، عبدالجليل، النقص. به كوشش جلال الدين محدث ارموي،تهران، 1358 ش؛ قمي، نجم الدين، تاريخ الوزراء، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، تهران، 1363 ش؛ محدث ارموي، تعليقات بر النقض (نك‌ : هم‌، قزويني)؛ منشي كرماني، ناصرالدين، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، به كوشش جلال الدين محدث ارموي، تهران، 1364 ش.
سيد علي آل داود