responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2279
ابو طاهر
جلد: 5
     
شماره مقاله:2279

اَبوطاهِر (خاندان)، مشهورترين خاندان هنرمند سفالگري ايراني، از مردم كاشاني، در سده هاي 6 ـ 8 ق/ 12 ـ 14 م. از زندگي آنان، جز 2 تن كه پيشة خانوادگي را ترك كردند (نك‌ : دنبالة مقاله، شم‌ 6 و 7)، آگاهي چنداني نداريم. هنرمندان 4 نسل از اين خاندان در دوره اي حدود يك سده و نيم بر آثار هنري خود رقم زده و نام پدر و نياي خود را ثبت كرده اند (پوپ، IV/1569).
هرچند در كارگاه سفاگري اين خاندان ساخت و پرداخت انواع ظروف و كاشي به روشهاي مختلف صورت مي گرفته (ابوالقاسم كاشاني،‌چ زيتر، 29-30، چ افشار، 344 ـ 347) و آثاري به شيوه هاي يكرنگ،‌ مينايي و نقاشي شدة زير لعاب از آنان برجاي مانده، اما شهرت آنان به سبب آفرينش نفيس ترين و زيباترين محرابها و كتيبه هاي كاشي زرين فامي است كه زينت بخش حرمهها و بقاع متبركة شيعيان بوده و هست (واتسن، «سفال زرين فام ايراني از… »، 68).
با مطالعة آثار باقي مانده از اين هنرمندان، اگرچه نمي توان به آغاز پيشرفت سبك هنري آنان پي برد، ولي شكوفايي و افول هنري آن را مي توان دنبال كرد (پوپ، همانجا). آثار متقدم آنان چه از نظر روش ساخت و چه از نظر تزيينات ظريف، در حد اعلاي زيبايي است (لين، «راهنماي… »، 5). اين آثار كه به سالهاي نخستين سدة 7ق/13 م تعليق دارند، در اوج شكوفايي هنر سفالگري زرين فام ساخته شده اند (بهرامي، «سراميكهاي گرگان »، 75) و موفقيت تكنيك زرين فام را نمايش مي دهند (واتسن، «سفال زرين فام ايراني »، 130).
در حملات ويرانگر مغول به شهر كاشان، به سبب آشوب و ناامني شهر، ركودي در آفرينشهاي هنري اين خانواده پديد آمد، ولي با بازگشت آرامش، خلق آثار در كارگاه آنان از نو آغاز شد (گدار، 315) و بي آنكه حملة مغول تأثير نماياني در آنها داشته باشد، تا 3 دهة نخست سدة 8ق/ 14 م ادامه يافت (گرابار،‌606)، اما آثار هنري متأخر آنان نفاست آثار پيشين را ندارد و از ارزش هنري والايي برخوردار نيستند (واتسن، همان، 131). از اين پس از خانوادة ابوطاهر در عرصة هنر سفالگري نشاني نمي يابيم و احتمالاً به سبب اوضاع نابسامان ايران، پس از برافتادن ايلخانان بزرگ به آناتولي مهاجرت كرده اند،‌ چنانكه نسخة خطي عرايس الجواهر و نفايس الاطايب ابوالقاسم كاشاني، نزد يكي از نواده هاي مؤلف آن در آناتولي به دست آمد (دياكنف، 61).
تداوم سنت هنري در آثار اين خاندان چشمگير است (لين، سفالهاي اوليه… ، 39)، چنين روش كاري فقط با ابقاي يك سنت بدون وقفه، از پدر به پسر، يا به عبارتي از استاد به شاگر مي تواسنته منتقل و حفظ شود (واتسن، «سفال زرين فام ايراني از…»، 65). محرابهاي كاشي زرين فام آنان غالباً صفحات مسطحي در مركز دارند كه يكي داخل ديگري قرار گرفته و با قوسهاي شكسته كه بر روي ستونهاي مدور قرار دارند، احاطه شده اند، در حالي كه مجموع آنها را حاشيه اي پهن چون قابي مستطيل شكل در برگرفته است (لين، «راهنماي…»، 4). محرابها عموماً با آيه هاي قرآني بر زمينه اي از پيچكها و شاخ و برگهاي استيليزة نيم برجستة زرين فام تزيين شده است. كتيبه هاي حاشيه به قلم جلي برجستة الاجوري نوشته شده و به آساني از دور خوانده مي شود. سير با وقار اين حروف از ميان زمينة شاخ و برگهايي كه بر محور خود چرخيده اند، نيروي حركت را با غناي حيرت آوري از نظم تركيب مي كند (لين، همان، 5). فضاهاي خالي زمينه با نقطه پرشده، يه علاوه روي اسليميهايي كه بر زمينه و يا روي كتيبه هاي نقش شده، رديفي از نقطه هاي ريز مركب در مقابل نقطة بزرگ تر نشانده اند (اتينگهاوزن، 45) و با گذشت زمان رنگ آبي فيروزه اي نيز به تزيينات افزوده شده است.
هنرمندان اين خاندان اگرچه خاندان اگرچه در ساخت و تزيين آثار رزين فام بر ديگران برتري داشته و غالباً سرپرستي عمده ترين كارگاهها را بر عهده داشته اند (زاره، 68)، اما اين هنر در انحصار آنان نبود و در اين زمينه بي نياز از همكاري با ديگر هنرمندان ماهر كاشان نبودند (پوپ، IV/1570). از جمله ابوزيد هنرمند نامي معاصر محمد بن ابي طاهر در بزرگ ترين كارهاي هنري او يعني تزيين حرمهاي حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه (ع) با وي همكاري داشته است. اين دوهنرمند در گسترش سبك زرين فام، نقش عمده اي داشته اند. محمد در ساخت كاشي و نوشتن كتيبه برتري و استادي داشت و ابوزيد از تسلط و توان بيشتري در طراحي نقوش برخوردار بود (بهرامي، همان، 79). يوسف نوة محمد نيز با همكاري علي نب احمد بن علي حسيني كاتبي، پوشش تربت امامزاده يحيي در ورامين را به اتمام رسانيده است (زاره، 67). محمد بر محراب آستانة حضرت معصومه (ع) نام خود، پدر و نيايش را به ثبت رسانده است. پوپ نيز كوشيده است تا 3 نسل پيش از آنها را معرفي كند (IV/1666)، اما در اين كار دچار خطا شده است (بهرامي، همان، 72-75). اعتمادالسلطنه (2/57) نيز نام نياي اين خاندان را ابوالحسن خوانده و پس از او پوپ (همانجا) و بهرامي («استادي سفالگر… »، ) دچار همين لغزش شده اند، ولي بهرامي بعداً در «سراميكهاي گرگان» (ص 81) اين خطا را تصحيح كرده است. بدين سان هنرمندان اين خاندان را به ترتيب زير مي توان معرفي كرد:
از ابوالحسين نياي بزرگ خانواده تاكنون هيچ اثري هنري شناخته نشده است و تنها نام او را در رقمهاي فرزندانش مي يابيم.
1.ابوطاهر. از زندگي او اطلاعي در دست نيست. وي احتمالاً هنرمند سازندة كاسه اي سفالي از نوع مينايي متعلق به پايان سدة 6ق/12 م است. اين كاسه داراي زمينة‌ آبي و نقش دوايري رنگين است كه در ميان هر يك تصوير يك انسان نشسته بر سطح داخلي طرح شده و يك رديف نوشته حاوي دعا زير لبة خارجي به خط نسخ تعليق مانند دارد كه نام هنرمند در پايان آن به صورت«عمل بوطاهر حسين» آمده است. محل نگاهداري: موزة عرب، قاهره، «ويت، 6، شم‌ 10؛ ايرانيكا، I/385).
2. محمد بن ابي طاهر. وي در اواخر سدة 6 و اوايل سدة 7ق مي زيسته و نخستين فرد از اين خانواده است كه نام خود را بر آثارش به طور كامل ثبت كرده است. محمد هنرمندي با استعداد و كاشي سازي ماهر بوده (بهرامي، همان، 76,79) و سرپرستي مشهورترين كارگاههاي سفالگري كاشان را برعهده داشته است. فعاليتهاي هنري او در اوج شكوفايي،‌بيشتر وقف تزيين آستان قدس رضوي و آستانه حضرت معصومه شده و در اجراي اين دو كار بزرگ هنري از همكاري ابوزيد كه نقاشي ماهر و سفالگري بنام بوده، بهره گرفته است (همان، 79-80).
آثار شناخته شدة وي اينهاست:
الف. پوشش كاشي زرين فام تربت حضرت معصومه (ع) كه به سبب داشتن ويژگيهاي ساخت، نقيس ترين شاهكار هنر كاشي گري زرين فام است و بر تمام آثار بزرگ هنري در اين زمينه برتري دارد. طرح كلي اين پوشش محرابي شكل، تركيبي از 15 خشت كاشي زرين فام تقريباً به يك اندازه با 5 كتيبه است (همانجا؛‌ برقعي، 51):
1. كتيبة حاشية بيروني، به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ با آيه هاي 255 ـ 257 سورة يقره، بر زمينه نقاشي شدة زرين فام ؛ 2. نواري باريك حاوي آيه هاي 17 ـ 41 سورة آل عمران (نيز نك‌ : مدرسي، 1/47)، به قلم نسخ زرين فام بر زمينة سفيد كه بخش مياني را احاطه كرده است؛ 3. كتيبه اي بر جسته به كوفي تزييني حاوي آيه هاي 55 ـ 59 سورة مائده، به رنگ لاجوردي بر زمينة نقاشي شدة زرين فام كه به صورت قابي بخش مياني و پيشاني طاق نما مانند پوشش مرقد را در برمي گيرد؛ 4. كتيبه اي شامل آيه هاي 1 ـ 6 سورة الملك، به قلم ثلث سفيد رنگ بر زمينة نقاشي شدة زرين فام با طرح اسليمي، در حاشية 3 سوي دو خشت مياني پوشش؛ 5. نواري باريك با آيه هاي 9 ـ 12 سورة يونس، به قلم نسخ خفي زرين فام، در 3 سوي خشت مقعر ميانة پوشش. رقم هنرمند به صورت: «كتبه و عمله محمدبن ابي طاهر بن ابي الحسين»،‌ بر بهش فوقاني آخرين خشت مشاهده مي شود (ستوده، 33 ـ 37؛ مدرسي، 1/47، 48، نيز تصوير 2). اسليميهاي درهم پيچيدة نيم برجسته و گل و برگهاي پيچان بر پيشاني و خشتهاي مياني و نيز زنجيره هاي تزييني و تنوع كتيبه ها، هماهنگي تحسين آميزي در اين اثر هنري پديده آورده است. هرچند بر روي اين اثر تاريخ ساخت ديده نمي شود، ولي ابوزيد تاريخ 2 رجب 602 را بر كتيبة كاشي ازارة تربت مقدس ثبت كرده است (بهرامي، همان، 79-81، نيز لوحه هاي 7؛ مدرسي، ج 1، تصويرهاي 2 و 9).
ب. كيبه كاشي زرين فام دورِ درِ پيش روي مبارك تربت حضرت امام رضا (ع)، به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ به مضمون: «بسم الله الرحمن الرحيم هذه الروض‌ـة المقدس‌ـة المعظم‌ـة المكرم‌ـة المطهرة لمولانا الامام المعصوم الشهيد المظلوم الرضا علي بن الكاظم موسي…» و نسب آن حضرت تا علي بن ابي طالب (ع) با عناوين و القاب (نك‌ : اعتمادالسلطنه، 2/56، 57)، بر زمينة نقاشي شده با نقش اسليميهاي نيم برجسته با گلها و غنچه هاي زرين فام. در ميان حروف برجستة كتيبه، نام باني بنا و با فاصله اي از آن، نام هنرمند كاشي گر و تاريخ صاخت غرة جمادي الاول 612 به قلم نسخ نيم برجسته ثبت شده است. رقم محمد در اين اثر به صورت: «اضعف عبادالله محمد بن ابي طاهر بن ابي الحسين بخطه بعد ما عمله و صنعه في تاريخ غرة جمادي الاولي سن‌ـة اثني عشرة و ستمائ‌ـة…» ديده مي شود. اعتماد السلطنه به هنگام ثبت كتيبه نام نياي محمد را ابي الحسن خوانده و كلمة «بخطه» را نيز نخوانده است (2/57).
ج. محراب معروف به «محراب پيش روي حضرت رضا (ع)»، يكي از 3 محراب كاشي زرين فام حرم حضرت رضا (ع) است كه در طرح و تركيب كلي عالي ترين آنهاست. اوزيد در ساخت و تزيين بخش مياني آن محمد همكاري داشته است. در بخش زيرين محراب نقش قنديلي آويخته در ميان شاخ و برگهاي مو ترسيم شده (بهرامي، «استادي سفالگر…»، 37) و بر حاشية آن سورة توحيد به قلم نسخ خفي نوشته شده است. اين بخش را يك طاق نماي جناقي در برگرفته و بر حاشية آن به قلم ثلث حفي متن حديث «عن اميرالمؤمنين سيقتل رجل من ولدي بارض خراسان…» نوشته شده (مؤتمنؤ 77) و در بالاي آن طاق نمايي مقرنس زرين فام قرار دارد كه بر روي نوار افقي زير آن بر زمينة سفيد عبارت «اللهم اغفر لمن استغفر لا بي زيدبن محمدبن ابي زير النقّاش» ثبت شده و در پايين آن عبارت «كن في صلواتك خاشعاً» به كوفي تزييني آمده است (اعتماد السلطنه، 2/61). حاشيه اي شالم آية 17 سورة آل عمران، به خط ثلث برجستة سفيد رنگ بر زمينة زرين فام، از 3 طرف مجموع آنجه را ياد شد، احاطه كرده و بر دور آن حاشيه اي پهن تر به خط كوفي برجستة لاجوردي رنگ با آية 56 سورة احزاب، بر زمينة نقاشي شدة زرين فام نيم برجسته قرار دارد (مؤتمن،‌ 76 ـ 77). در پايين آن، تاريخ ساخت محراب ربيع الآخر 612 به قلم ثلث برجستة لاجوردي ثبت شده است. طاقنمايي بزرگ بر روي دو ستون مرمر بخش مياني را در برگرفته كه با اسليميهاي برجستة درهم گره خوردة مشابه هم تزيين شده و حاشية قوس شكستة آن آراسته به آية 285 سورة بقره به خط كوفي برجستة لاجوردي برزمينة نقاشي شدة زرين فام است. كتيبه اي حاوي حديثي از حضرت امام رضا (ع)، دور اين قوس بوده كه بخشي از آن از ميان رفته است و در پيشاني محراب نيز حديثي ديگر در ثواب زيارت حضرت امام رضا (ع) نوشته شده بوده كه بخشي از آن باقي است (اعتماد السلطنه، 2/60).
محراب دو حاشية پهن دارد. حاشية خارجي شامل كتيبه اي با آيه هاي 13 ـ 16 سورة هود، به كوفي تزييني برجستة لاجوردي رنگ بر زمينة نقاشي شدة زرين فام با اسليميهاي نيم برجستة و گل و برگهاي مسطح كه نام باني آن، عبدالعزيزبن آدم، در ميان حروف كوفي به قلم نسخ تعليق مانند، به رنگ سفيدِ لعابِ اصلي زمينه آمده است. حاشية دوم كتيبه اي شامل آيه هاي 144 و 145 سورة بقره، به قلم ثلث برجسته به رنگ لاجوردي بر زمينة اسليميهاي نيم برجسته و نقاشيهاي زرين فام مسطح است. در ميان حروف ابن كتيبه در پايين سمت چپ، رقم محمد به قلم نسخ تعليق مانند به صورت: «اضعف عبادالله محمدبن ابي طاهر بن ابي الحسين زيد بخطه بعد ما عمله و صنعه…» باقي است. اين عبارت احاطة كامل سازنده را به فنون مختلف گواهي مي دهد. اعتماد السلطنه كه نخستين بار اين محراب را مطالعه كرده (نك‌ : همانجا)، رقم سازندة محراب را نديده و بهرامي نيز در مطالعات خود («سراميكهاي گرگان»، 79)، محل قرار گرفتن «رقم» را اشتباهاُ بر روي كتيبة كوفي ذكر كرده، جايي كه نام باني نوشته شده است. خطاي اعتماد السلطنه و بهرامي سبب شده كه برخي از محققان، اين محراب را فقط در زمرة آثار ابوزيد بدانند (واتسن، «سفال زرين فام ايراني»، 126-180)
د. قسمتي از يك محراب كاشي زرين فام، با نقش اسليميهاي درهم گره خوردة نيم برجسته و كتيبه اي شامل آية 18 سورة آل عمران، به قلم ثلث برجسته با رقم ناقص «محمد» در پايان: » كتبه محمدبن…»، بدون تاريخ ساخت (اتينگهاوزن، تصوير 25؛ واتسن، همانجا، 179). نقش اسليميهاي نيم برجسته و نقاشيهاي زرين فام زمينة اين اثر. قابل مقايسه با آثار ياد شدة اين هنرمند است. محل نگاهداري: مجموعة كلكيان ، نيويورك.
3. علي بن محمد، سفالگر نامدار خانوادة ابوطاهر در اواسط سدة 7ق/13 م. آثار شناختة شدة وي متعلق به پس از حملة مغول است. آنچه مسلم است، علي فن كاشي گري را از پدر نياموخته و از آنجا كه رابطة هنري نزديكي بين آثار او وحسن بن عربشاه، هنرمند سازندة محراب مسجد ميدان كاشان با تاريخ 623ق، وجود دارد (كونل، 235؛ زاره، 68)، بايستي رموز كار را از اين هنرمند فرا گرفته باشد. او در آثار نخستين خود سعي كرده مهارتهاي هنري پدر را به كار برد، چنانكه نشانه هايي از كارهاي قديم خانواده در محراب حرم حضرت رضا (ع) و قطعات محراب گرگان، آشكار است (بهرامي، همان، 76؛ واتسن، همانجا، 131). از دهة ششم سدة 7 ق استعدادهاي ذاتي او آشكار شده (همانجا) و عمده ترين كارگاههاي كاشان را سرپرستي كرده است (زاره، همانجا). وي اولين فرد از خانوادة ابوطاهر است كه نام خود را در آثار خوش با نسبت كاشاني آورده است (واتسن، همان، 134). آثار او اينهاست:
الف. محراب كاشي زرين فام، معروف به «محراب بالا سر مبارك»، يكي از 3 محراب حرم حضرت امام رضا (ع). در بخش زرين محراب طاق نمايي بر روي دو ستون قرار دارد كه با حاشيه اي از آيه هاي 190 و 191 سورة آل عمران، به قلم ثلث برجستة لاجوردي احاطه شده و آيه ها در داخل طاق نما ادامه يافته است. در پايين نقش قنديلي برجسته كه از 3 زنجير آويخته شده، بر زمينه اي از اسليميهاي نيم برجستة فيروزه اي قرار دارد. طاق نمايي بزرگ تر بخش مركزي را در ميان گرفته است. اين طاق نما بر روي 2 ستون نقاشي شدة زرين فام با نقش رديف گلهايي به شكل قلب قرار دارد. كتيبة حاشية آن شامل آية 18سورة آل عمران، به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ است.
كتيبة حاشيه پهن دور محراب نيز با آيه هاي 78 و 79 سورة بني اسرائيل، به خط ثلث برجسته بر زمينة نقاشي شدة زرين فام آراسته است ]قطعات كتيبه به هنگام مرّمت جابه جا نصب شده است[. رقم هنرمند سازنده در پايين بين 2 ستون چنين است: «عمل علي بن محمدبن ابي طاهر القاشاني غفرالله ذنوبه». تاريخ اين محراب را بهرامي (همانجا، صنايع ايران، 87)، 640 ق تعيين كرده است، اما اكنون بر روي محراب، تاريخ ساخت ديده نمي شود. اين محراب از محرابهاي پيشين كوچك تر و داراي طرحهاي تزييني ساده تر است. علي در اين اثر سعي كرده است اثري همتاي آثار پدرش محمد خلق كند، اما در اين مرحله هنوز به تواناييهاي هنري خود دست نيافته بوده است. محل نگهداري: موزة آستان قدس رضوي (واتسن، همان، 131).
ب. قطعات محراب كاشي زرين فام، معروف به محراب گرگان، متعلق به اما زاده محمدبن جعفر الصادق (قرنگي امام، امام زاده يحيي بن زيد) گرگان. از بخشهاي باقي ماندة دو هلال مياني محراب، مي توان اندازة بزرگ و نيز تركيب آن را دريافت كه يادآور محراب مسجد ميدان كاشان است. حروف كتيبه ها، گلهاي زمينه و نيز رديف گلهاي بزرگ روي ستونها، با محراب ياد شده، كاملاً مشابه است، متأسفانه قطعات موجود تاريخ ساخت ندارد و فقط رقم ناقص هنرمند: «…بن ابي طاهر القاشاني غفرالله ذنوبه» مشخص است. بهرامي به دليل ويراني جرجان در 617 ق به رغم آنكه خود شباهتهاي ياد شده را توضيح مي دهد، بر آن است كه پيوند نزديكي با پوشش تربت حضرت معصومه (ع) دارد. بدين جهت اين اثر را منسوب به پدر علي و تاريخ ساخت آن را آغاز سدة 7 ق مي داند («سراميكهاي گرگان»، 75-76,81)، ولي از آنجا كه اين بقعه در سدة 8 ق داير بوده (حمدالله مستوفي، 159) و باقي ماندة رقم هنرمند بر روي محراب (بهرامي، همان،‌ لوحة 6) كاملاً شبيه به رقم علي بن محمد، بر روي محراب اثر او تعلق به حرم حضرت رضا (ع) است و همچنين شباهتهايي كه بين اين قطعات و محراب مسجد ميدان كاشان وجود دارد (همانجا؛ مصطفوي، تصوير ص 30)، اين اثر از جمله آثار «علي بن محمد» به شمار مي آيد. محل نگاهداري: موزة ملي ايران (واتسن، همانجا).
ج. بخش مركزي محراب كاشي زرين فام، معروف به محراب قم شامل 2 خشت كاشي كه بر سطح آن با امتداد يافتن و گره خوردن كلمة «بسم» به كوفي برجستة، طاق نمايي شكل گرفته و متن و حاشيه را از هم جدا ساخته است. كتيبه اي لاجوردي رنگ به كوفي تزييني شامل «لااله الا الله محمد رسول الله علي ولي الله اميرالمؤمنين و وصي رسول رب العالمين»، بالا و درون طاق نما نوشته شده و حاشية دو طرف به قلم ثلث با آية 285 سورة بقره، آراسته شده و بر روي متن تا آية 286 ادامه يافته است. نوشته ها بر روي متن لوح، قنديلي را كه با 3 زنجير با زمينه اي از برگهاي فيروزه اي نيم برجسته آويخته شدده، در ميان گرفته و با رقم و تاريخ ساخت 10 صفر 663 پايان يافته است: «كتب ذلك في عاشر من صفر سن‌ـة ثلاث وستين و ستمائ‌ـة كاتبه علي بن محمد بن ابي طاهر بعد ما عمله وصنعه» (زراه، 64؛ نيز نك‌ : مدرسي، 2/68 ـ 70).
زراه عقيده دارد كه اين اثر متعلق به يكي از مقابر برخي شكل دروازة كاشان قم است (همانجا) و مدرسي طباطبايي (همانجا) آن را لوح مرقد بقعة شاه احمدبن قاسم در قم مي داند. با توجه به متن تبصرة المسافرين (طباطباي تبريزي، 11)، آنجا كه مي نويسد: «قبر شريف شاهزاده احمد بن موسي كاظم (ع) كه بقعة آن بزرگوار با كاشي خيلي ممتاز زينت ظاهري يافته، آيات كريمه و احاديث شريفه به خط علي بن محمد (علي؟) در سنة 663…»، مي توان نتيجه گرفت كه اين لوح بخش مياني محراب بقعة شاهزاده احمد بوده كه يكي از 3 بناي برجي شكل واقه در دروازة كاشان قم است. محل نگاهداري: موزة برلين.
د. محراب امام زاده يحيي در ورامين. بخش مركزي اين محراب مشابه محراب قم است، با اين تفاوت كه متن فقط با اسليميهاي نيم برجسته و قنديل و حاشية آن با آيه هاي 18 و 19 سورة آل عمران، به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ مزين است. دو طاق نما يكي پس از ديگري بخش مركزي را در ميان گرفته است كه هر يك بر روي ستونها و سرستونهايي با نقش رديف گلهاي قلبي شكل نقاشي شدة زرين فام قرار دارند. حاشية طاق نماي كوچك تر، آراسته به كتيبة ثلث برجسته با آيه هاي سورة قدر و طاق نماي بزرگ تر، با آيه هاي 78 و 79 سورة بني اسرائيل، به كوفي تزييني مزين است. بر حاشيه اي باريك بين ستونها نيمة آية 255 و ابتداي آية 256 سورة بقره، به قلم ثلث برجسته نوشته شده كه بخشي از آن از ميان رفته است.
كتيبة بيروني محراب، شامل حاشيه اي پهن به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ با آيه هاي 1 ـ 5 سورة جمعه، بر زمينة گل و برگهاي نقاشي شدة زرين فام است. در پايين بخش مركزي بين دو ستون، بر خشتي مستطيل شكل نام هنرمند و تاريخ ساخت (شعبان 663) به قلم ثلث برجستة لاجوردي رنگ بر زمينة نقاشي شدة زرين فام چنين آمده است: «العمل هذا المحراب و كتبه علي بن ابي طاهر تحريراً في شعبان المعظم سن‌ـة 663» (كونل، همانجا؛ پوپ،‌ IV/1572, 1679). محل نگاهداري: موزة دانشگاه فيلادلفيا. دو خشت كاشي از كاشيهاي قاب دور محراب ناقص است كه يكي در مورزة ارميتاژ و ديگري در مجموعه اي در هامبورگ نگاهداري مي شود (كراچكوفسكايا، 130, 133, 134، تصوير I).
ه‌ . قطعات محراب شالم بخش مركزي و پيشاني محراب كاشي زرين فام، در مسجد جامع سر يا جامع زير دالان، متصل به حرم حضرت علي (ع)، معروف به محراب نجف:1. بخش مركزي محراب از 2 خشت كاشي زرين فام تشكيل شده و طرح اصلي آن با تفاوتهاي جزئي مشابه محراب شاهزاده احمد است. دايرة بالا كه از گره خوردن كلمة «بسم» به خط كوفي، تشكيل شده، با عبارت «و هو السميع العليم» به خط كوفي تزيني برجسته آراسته شده و آيه هاي 285 و 286 سورة بقره به قلم ثلث، حاشيه نيمي از سطح متن را پركرده و قنديلي برجسته در ميان اسليميهاي نيم برجسته در پايين قرار گرفته است. حاشية باريكي در دور، شامل كتيبه اي با آيه هاي 190 ـ 192 سورة آل عمران به قلم ثلث است كه به طور نامنظم در كنار هم و گاه درجهت عكس قرار دارند (نك‌ : آقااوغلو، 128، كه آيه هاي اين حاشيه را 188 و 191 ذكر كرده است)؛ 2. پيشاني محراب زرين فام با نقش برجستة اسليمي درهم گره خورده. اين قطعات اگرچه تاريخ ساخت و رقم ندارند، ولي با محرابهاي شاهزاده احمد و امام زاده يحيي قابل مقايسه اند و با مشابهتهاي آشكاري كه با آثار ياد شده دارند، مي بايد در همان كارگاه و به دست همان هنرمند يعني علي بن محمد ساخته شده باشند (همو، 128-131، تصاوير 1, 2)؛ 3. لوحهاي كاشي زرين فام، در دو سوي 4 زاوية ازارة تربت حضرت معصومه (ع)،‌ با طرحهاي محرابي متنوع مزين به گلهاي استيليزة توريقي با نقش زنجيره اي در حواشي و يك رديف نوشته به قلم نسخ شامل حديثي نبوي در اطراف. رقم هنرمند در پايان يكي از لوحهاي چنين آمده است: «كتبه علي بن محمد بن ابي طاهر»، بدون تاريخ ساخت (ستوده 38؛ مدرسي، 1/50،‌ نيز تصاوير 11 و 12).
4. يوسف بن علي. وي آخرين فرد مشهور خانوادة ابوطاهر در سفالگري است. يوسف در نيمة اول سدة 8 ق مي زيسته و آثاري از او به دو شيوة زرين فام و نقاشي شدة زير لعاب شفاف به يادگار مانده است. آثار اولية او كه به دهة نخست سدة 8 ق تعلق دارد، از كيفيت هنري والايي برخوردار است و تغيير قابل ملاحظه اي نسبت به آثار سدة پيش نشان نمي دهد (كونل، همانجا)، ولي با گذشت زمان آثار او دقت و ظرافت اوليه را از دست داده است (واتسن، همان، 142). يوسف نيز مانند محمد نياي خود از كار هنرمندان همزمانش بهره گرفته و تنها عضو خانواده است كه خود را علاوه بر «كاشاني» با نسبت «غضايري» نيز خوانده است (همو، «مسجد… »، 63). آثار شناختة شدة او به ترتيب زماني اينهاست:
الف. لوح كاشي زرين فام، پوشش تربت امام زاده يحيي در ورامين كه از 4 خشت كاشي تشكيل شده است و طرحي محرابي شكل دارد، با دو طاق نما كه يكي ديگري را احاطه و آذين كرده و حاشيه اي پهن آنها را در برگرفته است. اين حاشيه يا كتيبه اي شامل آية 255 سورة‌ بقره، به قلم ثلث برجسته آراسته شده كه با رقم و تاريخ ساخت 10 صفر 705 بر روي خست آخر پايان يافته است: «كتب في عاشر صفر لسن‌ـة 705 عمل يوسف بن علي ]بن[ محمد». پيشاني محراب را اسليميهاي درهم پيچيدة مشابه هم فرا گرفته و در پايين بر روي نوار افقي عبارت «هذا القبر امام العالم يحيي صل الله عليه» جاي دادر. سطح طاق نماي كوچك تر را آيه هاي 30 ـ 32 سورة فصلت آراسته و با رقم همكار هنرمند يوسف پايان يافته است: «صنعت علي بن احمد بن علي الحسيني الكاتبي» (احتمالاً الكاشي، نك‌ :اقبال، 358 ـ 359). اين لوح هرچند كه شبيه به آثار هنري قديم تر كارگاه خانوادة ابوطاهر است، اما تزيين كار در مقابل خوشنويسي آن نقش كمتري دارد، به علاوه نقوش لطافت خود را از دست داده و قوس طاق نماي داخلي از نظر هنري با قوي محرابهاي قم و ورامين، اثر پدر يوسف نمي تواند برابري كند. محل نگاهداري: موزة ارميتاژ (زاره، ، 67، لوحة IV)
ب. دو خشت كاشي زرين فام، با نوشته اي به قلم برجستة لاجوردي رنگ بر زمينة اسليميهاي ظريف، بر يك خشت رقم «كتيبه يوسف بن علي بن محمد بن ابي ]...[ طاهر» و بر خشت دوم تاريخ ساخت شعبان 709 نوشته شده است: «و كتب في غرة شعبان سن‌ـة تسمع و سبعمائ‌ـة». به نظر بهرامي با آنكه كلمه «كتب» تكرار شده، ولي اين دو متعلق به يك كتيبه است. محل نگاهداري: موزة بريتانيا، لندن (بهرامي، «مسائل … »، 191، لوحة LXIV؛ هابسون، تصوير 114).
ج. دو خشت كاشي زرين فام، با نوشته اي به قلم ثلث برجستة، با مشخصات مشابه اثر پيشين. بر روي خشت اول رقم «عل يوسف بن علي بن محمد بن ابي طاهر». محل نگاهداري: مجموعة كِوِكيان، نيويورك. خشت ديگر شامل تاريخ ساخت رمضان 710 «]رمضان المبا[رك سن‌ـة عشر و سبعمائ‌ـة». محل نگاهداري: موزة عرب، قاهره (اتينگهاوزن، تصويرهاي 12,13؛ نيز نك‌ : «هنر ايران »، 63، گالري IV).
د. لوح ياد بود بنا از كاشي قالب زده و نقاشي شدة زير لعاب شفاف، در مسجد كلة قهرود، آراسته به نوشته و نقوش برجستة گياهي به رنگ سفيد در زمينة آبي تيره و قلم گيري شده با رنگ سياه كه داراي طرح معمول محرابها و پوششهاي مقابر كاشي در سده هاي 7 و 8 ق است. بر حاشية دور، عباراتِ «…، هذا المسجد المبارك في سن‌ـة ثلاث و ثمانين عند عبد (كذا) النبي صلي الله عليه و سلم امر يتجديد عمارة هذا المسجد المبارك العبد الضعيف محمد بن فضل الله بن علي قهرودي في جماد ]ي الا[ول سن‌ـة س‌ … ع‌ …و س‌ …»، و در پايين طاق نما، در حد فاصل 2 سرستون كلمات شهادت نوشته شده است و سطح پايين را با سورة اخلاص آراسته اند و رقم هنرمند بر روي دو سرستون داخلي دين مضمون ديده مي شود: «عمل يوسف ]بن[ علي بن محمد ]بن[ ابي ]طا[هر الغضايري القاشاني». حروف باقي مانده از تاريخ ساخت مي تواند به صورت يكي از سالهاي 716، 717، 726 يا 727 ق خوانده شود و تاريخ «83» كه در نوشته ذكر شده، احتمالاً سنت محلي بنيان مسجد است. لوح از كيفيت هنري و فني خوبي برخوردار نيست و اهميت آن به دليل اين است كه تنها اثر نقاشي شدة زير لعاب شفاف است كه رقم «يوسف بن علي» از خانوادة ابوطاهر بر آن ثبت شده است (واتسن، «مسجد….»، 62,63، نيز لوحة VIIIb). در كتيبة حاشية لوح «عبدالنبي» خطاي كتابت كاتب و در اصل «عهدالنبي» بوده است. بدين سان تاريخ 83 نيز تاريخ هجري قمري و سال بنيان گذاري مسجد اوليه است، نه چنانكه واتسن نوشته سنت محلي در شيوة كتابت.
ه‌ . محراب كاشي زرين فام، متعلق به امام زاده علي بن جعفر قم. محراب شامل 3 طاق نماست كه يكي ديگري را احاطه كرده، حاشية پهن دور با كتيبه اي برجسته با آيه هاي 54 ـ 55 سورة اعراف، به قلم ثلث لاجوردي رنگ، بخش مياني را در برگرفته، در حالي كه رقم و تاريخ ساخت رمضان 734 بر روي خشت پاياني به صورت «كتبه في غرة رمضان سن‌ـة اربع و ثلثين و سبعمائ‌ـة» و بر حاشية همين خشت «عمل العبد الضعيف يوسف بن علي بن محمد بن ابي طاهر كاشي» ديده مي شود. حاشية باريك داخلي بين ستوتها در دو طرف با سورة فاتحه آراسته شده و با تاريخ «713» كه به ارقام نوشته شده، پايان يافته است. حاشية طاق نماي دوم با صوات بر 14 معصوم و حاشية بخش مركزي محراب با سورة نصر آراسته است. چنانكه ياد شد، محراب داراي دو تاريخ 713 و 734 ق است، ولي حاشية باريك كه حاوي تاريخ متقدم تر است،آشكار است با بقية قسمتها تفاوت داشته و داراي كيفيت ساخت برتري است. مي توان چنين پنداشت كه اين حاشيه در كارگاه يوسف از گذشته موجود بوده و او آن را در اين محراب جاي داده است (گدار، همان، 316-317). محراب عي بن جعفر در تركيب و تزيين، مشابه محراب مسجد ميدان كاشان و از محرابهاي ديگر بزرگ تر است، اما تزيين قالب گرفتة آن تا حدي زمخت، نقاشي آن ساده و شتاب آميز است و كيفيت ساخت زرين فام نيز عالي نيست (واتسن، «سفال زرين فام ايراني»، 142). گروبه (ص 174) از اين محراب به عنوان آخرين كار ثبت شدة خانوادة ابوطاهر ياد مي كند و به چند خشت كاشي در موزة متروپوليتن اشاره مي كند كه مي تواند كاشيهاي افتادة حاشية پهن محراب باشد. محل نگاهداري: موزة ملي ايران.
5.عزالدين بن علي. تنها اثر شناخته شدة يحيي، منبري با رقم و و تاريخ ساخت 703 ق است. محل نگاهداري: موزة ارميتاژ (دياكنف، همانجا).
6. عزالدين محمود بن علي بن ابي طاهر كاشي صوفي نطنزي (د 735ق/ 1335 م). عزالدين هر چند كه پيشة پدري را ترك كرد وبه صوفيان پيوست (نك‌ : ه‌ د، عزالدين كاشاني)، اما با فن سفالگري آشنا بود و چنين پيداست كه به آن نيزي مي پرداخته است. احتمالاً لوح كاشي پوشش قبر «المرتضي القداح» به رنگ فيروزه اي با نقش برجسته، به شكل محراب بايد از آثار او باشد. در حاشية محراب، صلوات به قلم نسخ: «صلي علي المصطفي محمد و علي المرحوم‌ـة فاطم‌ـة و حسن حسين بن علي الصادق محمد و جعفر كاظم» نوشته شده است و بر متن نام صاحب قبر و رقم سازنده، به صورت: «هذا قبر المرتضي القداح… عمل محمود بن علي…». تاريخ ساخت 711 ق در بالاي هلال محراب ثبت شده است. محل نگاهداري: موزة عرب، قاهره (ويت، 9).
7. جمال ابدين ابوالقاسم عبدالله بن علي (د ح 736 ق/1336م)، مورخ دربار ايلخانان مغول (نك‌ : ه‌ د، ابوالقاسم كاشاني). اهميت او با توجه به پيشة خانوادگي به سبب تأليف كتاب عرايس الجواهر و نفايس الاطايب به زبان فارسي است كه در 700 ق در تبريز نوشته است (ابوالقاسم كاشاني، 348). مطالب كتاب در دو قسمت و يك خاتمه تنظيم شده است: قسمت اول شامل يك مقدمه و 3 مقاله دربارة گوهرها، خواص و قيمت آنها و نيز سنگهاي معدني و خواص آنهاست. قسمت دوم راجع به شناختن انواع عطرهاست كه در دو مقاله ترتيب يافته و خاتمه شامل مقاله اي راجع به فن سفالگري است. در اين مقالة نخست به موادي كه در سفالگري مورد استفاده است، پرداخته، سپس آماده كردن آنها و در پايان مراحل ساخت و پرداخت انواع ظروف و كاشي به شيوه هاي يكرنگ، نقاشي شدة زير لعاب، زرين فام و لاجوردي را توضيح داده است. مؤلف در شناخت جواهر و سنگهاي معدني، مهارت داشته و از قيمت انواع گوهرها آگاه بوده و نيز به سبب پيشة خانوادگي به صنعت سفالگري احاطه داشته است.
قسمت نخست عرايس الجواهر آشكارا برگرفته از تنسوخ نامة خواجه نصيرالدين طوسي است (نك‌ : افشار، 362 ـ 368)، اما اهميت كتاب در «خاتمة» آن است. مؤلف به عنوان عضوي از خانوادة ابوطاهر از رموز سفالگري و كاشي سازي آگاه بوده و اطلاعاتي كه در اين به دست داده، مي تواند بسيار دقيق و قابل اعتماد باشد. وي از اين را كمك بسزايي به تاريخ سفالگري ايران در اوج شكوفايي آن كرده است (زراه، 68). اين كتاب حاوي اطلاعات فني فراوان و از لحاظ اصطلاحات فني و صنعتي بسيار سودمند است (افشار، هفت). 3 نسخة از اين كتاب تا كنون شناخته شده: 2 نسخه در كتابخانة اباصوفياي استانبول نگاهداري مي شود كه يكي احتمالاً دستخط مؤلف است كه به تاج الدين عليشاه جيلاني تقديم شده است. نسخة ديگر با تاريخ كتابت 991 ق از لحاظ شيوة تحرير، پس و پيشي عبارات و استفادة كلمات با نسخة نخست، تفاوتهاي بارزي دارد؛ سومين نسخه با تاريخ رجب 913، در موزة بريتانيا نگاهداري مي شود (افشار، هجده ـ نوزده؛ اقبال، 354 ـ 355). اين كتاب در 1345 ش در تهران به كوشش ايرج افشار به چاپ رسيده است. قبل از آن، بخش استانبول انجمن باستان شناسي آلمان با ترجمه و چاپ بخشهايي از آن به معرفي كتاب پرداخته (ريتر، 1-30) و ترجمة انگليسي همين بخش را آلن با عنوان «رسالة ابوالقاسم دربارة سراميكها »، در مجلة ايران در لندن به چاپ رسانده است.
مآخذ: ابوالقاسم كاشاني، عبدالله بن علي، عرايس الجواهر و نفايس الاطايب، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، (نك‌ : مل‌ ، ريتر)؛ اعتمادالسلطنه ، محمد حسن خان، مطلع الشمس، تهران، 1301 ق؛ افشار،‌ ايرج، ديباچه و مقدمه و تعلقات بر عرايس الجواهر (نك‌ : هم‌ ، ابوالقاسم كاشاني)؛ اقبال آشتياني، عباس، ضمائم عرايس الجواهر (نك‌ : هم‌ ، ابوالقاسم كاشاني)؛ برقعي، علي اكبر، راهنماي قم، قم، 1317 ش؛ بهرامي، مهدي، صنايع ايران، تهران، 1327 ش؛ حمدالله مستوفي، نزه‌ـة القلوب، به كوشش گ. لسترنج، ليدن، 1331ق/ 1913 م؛ دياكنف، ميخائيل، «آثار فرهنگ ايران در موزة ارميتاژ در لنينگراد»، پيام نو، 1324 ش، س 1، شم‌ 9؛ ستوده، منوچهر، «كتيبه هاي آستانة مقدسة قم»، معارف اسلامي، 1353 ش، شم‌ 2 (مسلسل 16)؛ طباطبايي تبريزي، محمد حسن، تبصرة المسافرين، نسخة عكسي موجود در كتابخانة مركز؛ گرابار، «هنرهاي تجسمي 442 ـ 751ق/1050 ـ 1350 م»، تاريخ ايران كميريج، ج 5، به كوشش جي. آ. بويل، ترجمة حسن انوشه، تهران، 1366 ش؛ مدرسي طباطبايي، حسين، تربت پاكان، قم، 1355 ش؛ مصطفوي، محمد تقي، «خانوادة هنرمند»، اطلاعات ماهانه، 1334 ش، شم‌ 90؛ مؤتمن، علي، راهنما يا تاريخ و توصيف دربار ولايتمدار رضوي (ع)، مشهد، 1347 ش؛ نيز:
Aga-Oglu,M., ”Framents of a Thirteenth Century Mihrab at Nedjef“, Ars Islamic, Michigan, 1935, vol. II; Bahrami, M., ”A Master-Potter of Kashan“, Transactions of the Oriental Ceramic Society, London, 1944-1945; id, Gurgan Faiences?, Cairo, 1949; id, ”Le Probleme des ateliers d‘etoiles de faience? Lustree“, Reuue des arts asiatiques, Paris, 1937, vol.X; Ettinghausen, R., ”Evidence for Identigication of Kashan Pottery“, Ars Islamica, Michigan, 1936, vol. III; Godard, Y., ”Piecces datees de ceramique de kashan a décor lustre“, Athar-e Iran, Paris, 1937, vol. II; Grube, E., ”Some Lustre Painted Tiles from Kashan“, Oriental Art, London, 1962, vol. VII, no. 1; Hobson, C. B., A Guide to the Islamic Pottery of the Near East, London, 1932; Iranica; Kratchkowskaya, V. A., ”Fragments du mihrab de Varamin“, Ars Islamica, 1935, vol. II; Kuhnel, E., ”Datad Persian Lustred Pottery“, Eastern Art, Philadelphia, 1931, vol. III; Lane, A., A Guide to the Collection of Tiles, London, 1960; id, Early Islamic Pottery, London, 1957; Persian Art, An Illustrated Souuenir of the Exhibition…, London, 1931; Pope, A., A Suruey of Persian Art, Tehran, ets., 1957; Ritter, H., ”Orientalische Steinbucher“, Istanbuler Mitteilungen, Istanbul, 1935, vol. III; Sarre, F., ”Eine Keramische Werkstatt, von Kaschan im 13. - 14., Jahrhundert“, Orientalische Steinbucher und persische Fayencetechnik, Iatanbul, 1935; Watson, O., ”The Masjid-I’Ali, Quhrud“, Iran, London, 1975; vol. XIII; id, Persian Lustre Ware, London, 1985; id, ”Persian Lustre Ware form the 14th to 19th Centuries“, Le Mond iranien etl‘Islam, Paris, 1975, vol. III; Wiet, G., L‘Epigraphie arabe de l‘exposition d‘art persan du Caire, Cairo, 1935
فاطمه كريمي
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2279
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست