responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2250
ابوشکور بلخی
جلد: 5
     
شماره مقاله:2250

اَبوشَكورِ بَلْخي، شاعر و حكيم ايراني سدة 4 ق/ 10م. از زندگي ابوشكور آگاهي چندان در دست نيست. نام او در جايي نيامده و كنيه و نسيت وي نيز نخستين بار در قصيده اي از منوچهري دامغاني (د 433 ق/ 1041م) ذكر شده است (ص 140). نسبت «يلخي» گواه آن است كه از مردم بلخ بوده و زادگاهش نيز احتمالاً اين شهر بوده است. زمان تولد ابوشكور روشن نيست، اما برخي از محققان با توجه به قرايني تولد وي را در 303 ق/ 915م حدس زده اند (نفيسي، حواشي و تعليمات بر قابوس نامه، 216). از آنجا كه ابوشكور، مثنوي آفرين نامه را در فاصلة سالهاي 333ـ 336 ق/ 945ـ 947م سروده است (نك‌ : ه‌ د، آفرين نامه)، به يقين مي توان گفت كه وي در نيمة نخست سدة 4 ق مي زيسته و پس از رودكي (د 329 ق) نيز زنده بوده است. از اين رو سخن صاحب مجمع الفصحا كه ظهور ابوشكور را در نسة 336 ق دانسته و با اين همه وي را بر رودكي و شهيد بلخي مقدم دانسته است (هدايت، 138)، پذيرفتني نيست.
ابوشكور چنانكه از اشعارش برمي آيد، ظاهراً در پي يافتن ممدوح از بلخ به بخارا رفت و پس از چندي در گمنامي به سر برد، سرانجام در دربار سامانيان در دربار سامانيان شهرت و اعتبار تمام يافت (نك‌ : لازار، 82). اين دوران ظاهراً مصادف با حكومت نوح بن نصر ساماني (331ـ 342 ق/ 943ـ 953م) بود، زيرا ابوشكور در بيتي از اشعارش وي را خداوند خويش خوانده است (اسدي طوسي، چ مجتبائي، 86).
ابوشكور بلخي را سرايندة قصايد و غزليات و مثنويها بسيار شمرده اند، اما از آن ميان جز قطعات كوتاه و ابيات پراكنده درفرهنگها و تذكره ها و كتابهاي ديگر (درحدود 400 بيت) چيزي بر جاي نمانده است (لازار، 78ـ 128؛ لغت نامة دهخدا؛ گنج بازيافته، 42ـ 78). از اين شمار ابيات، در حدود 300 بيت مثنوي است كه در بحر متقارب سروده شده و ظاهراً متعلق به منظومة آفرين نامة اوست (نفيسي، «كتاب نحف‌ـة الملوك»، 506ـ 512) و بقيه ابياتي است بازمانده و از قصايد و غزليات او در موضوعات چون مدح، تغزل، هجو، ستايش عشق و شراب و وصف طبيعت (لازار، 78ـ 87). تقريباً نيمي از اين ابيات مثنوي در نحف‌ـة الملوك علي بن ابي حفض بن فقيه اصفهاني (سدة 7 ق) آمده است كه از وزن و مضمون آنها چنين برمي آيد كه متعلق به آفرين نامه است (نفيسي، حواشي و تعليقات بر قابوس نامه، 215، «كتاب تحف‌ـة الملوك»، 507 ـ 512؛ قس: لازار، 91 ـ 127).
اين منظومه تا آنجا كه از ابيات برجاي ماندة آن مي توان دريافت، متشكل از داستان يا داستانهايي است (نك‌ : اسدي طوسي، چ اقبال، 320، 417) كه احتمالاً اصل و منشأ ملي يا مذهبي داشته اند. وجود بيتهايي يكسره رزمي گواه آن تواند بود كه شاعر حماسه اي پهلواني پرداخته بوده است. همانندي وزن و سبك اين منظومه با شاهنامه و نقل يا اقتباس نمونه هايي از آندر شاهنامه نشان ميدهد كه فردوسي به آفرين نامة ابوشكور نظر داشته و از آن بهره گرفته است. از اين رو ابوشكور را بايد پس از رودكي از پيشروان داستان سرايي منظوم در زبان فارسي دانست كه در كار تدوين روايات ملي و اساطيري و ترويج حماسه سرايي بر دقيقي (د ح 370ق) و فردوسي پيشي داشته است (تقي زاده، 13؛ نولدكه ، 50 ـ 51). در اين زمينه ابوشكور مثنويهاي ديگري نيز به بحرهاي هزج، رمل، خفيف و سريع داشته كه اكنون ابيات كمي از آنها باقي مانده است (نك‌ : لازار، 88 ـ 90). همانندي شيوة سخن و وزن مثنوي برح هزج ابوشكور (همو، 88) با ويس و رامين فخرالدين اسعد گرگاني و مثنوي بحر سريع او (همو، 90) با مخزن الاسرار نظامي شايد حاكي از تأثير ابوشكور بر اين دو شاعر باشد.
غير از داستان سرايي، مضمون اصلي ديگري كه در اشعار ابوشكور ديده مي شود، پند و اندرز و حكمت و اخلاق است، همچون ستايش خرد و دانش به عنوان راهنما و راهبر آدمي در گفتار و كردار، بنيادي بودن راستي در تقابل با دروغ در جهان، اندرزهايي در آداب سخن گفتن و همانند اينها كه همه با شيوة بيان و انديشه هاي موجود در اندرزهاي پهلوي همخواني و نزديكي دارد. اينگونه مضامني اگر چه در آثار شاعران سدة 4 ق همچون شهيد بلخي، رودكي، ابوطاهر خسرواني و دقيقي كم و بيش ديده مي شود، ولي عمق نظر و باريك انديشي ابوشكور خاص خود اوست. به علاوه نقل ابيات بلند آفرين نامهدربارة حكمت و اخلاق در آثار نويسندگان سده هاي بعد (نك‌ : نفيسي، حواشي و تعليقات بر قابوس نامه، 220 ـ 221؛ رياحي، 689، 697؛ علي بن ابي حفص، جم‌ ) نشان مي دهد كه اينان به سروده هاي ابوشكور نظر داشته و بدان ارج مي نهاده اند.
مآخذ: اسدي طوسي، لغت فرس، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1319 ش؛ همو، همان، به كوشش فتح الله مجتبائي و علي اشرف صادقي، تهران، 1365 ش؛ تقي زاده، حسن «مشاهير شعراي ايران، ابوشكور بلخي»، كاوه، 1290 ش، س 5، شم‌ 8؛ رياحي، محمد امين، تعليقات بر مرصاد العباد نجم رازي، تهران، 1365 ش؛ علي بن ابي حفص بن فقيه محمود اصفهاني، تحف‌ـة الملوك، تهران، 1317 ش؛ گنج باز يافته (بخش نخست)، به كوشش محمد دبيرسياقي، تهران، 1355 ش؛ لازار، ژيلبر، اشعار پراكنده، تهران، 1341ش/1964 م؛ لغت نامة دهخدا؛ منوچهري دامغاني، ديوان، به كوشش محمد دبير سياقي، تهران، 1363 ش؛ نفيسي، سعيد، حواشي و تعلقات بر قابوس نامه، تهران، 1342 ش؛ همو، «كتاب تحف‌ـة الملوك»، مهر، تهران، 1312 ش، س 1، شم‌ 8؛ نولدكه، تئودور، حماسة ملي ايران، ترجمة بزرگ علوي، تهران، 1357 ش؛ هدايت، رضاقليخان، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفّا، تهران، 1336 ش.
محمد عبد علي
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2250
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست