ابو شُجاعِ اِصْفَهاني، شهاب الدين احمد بن حسين بن احمد، فقيه و قاضي اهل بصره
(سده هاي 5 و 6 ق/11 و 12م). كنية او را ابوالطيب نيز گفته اند (ابن قاسم غزي، 2).
نياكان وي از اصفهان بودند، اما پدر او در عبّادان (آبادان) زاده شد و ابوشجاع خود
در بصره به 434ق/1043م متولّد گرديد (ياقوت، 3/599). سال مرگ او روشن نيست. به گفتة
سلفي در 500ق و سالها پس از آن زنده بوده است (همانجا) و به نقل ديربي. وي 160 سال
با سلامت جسم عمر كرده است (بجيرمي، 1/12). در صورتي كه روايت اخير را بپذيريم،
ابوشجاع بايستي تا اواخر سدة 6ق زيسته باشد (نيز نك : ابن قاضي شهبه، 2/30؛ زركلي،
1/116). بنا به گزارش سلفي، ابوشجاع 40 سال در بصره به تدريس فقه شافعي پرداخت
(ياقوت، 3/598) و علاوه بر آن، مدتي نيز منصب قضا داشت. گفته اند كه او به وزارت
نيز دست يافت (نك : بجيرمي، همانجا). به نوشتة بجيرمي وي سرانجام از دنيا روي
برتافت و به مدينه رفت و در همان شهر درگذشت (همانجا). از استادان و شاگران ابوشجاع
تنها ابوطاهر سلفي (478 ـ 576ق) را مي شناسيم كه متن غايـة الاختصار استاد را
روايت كرده است (نك : ياقوت، همانجا؛ فاداني، 51). ابن جزوي نيز از شخصي به نام
احمد بن حسين بن احممد الفقيه روايت مي كند كه وي از قاضي ابويعلي (د 458ق) استماع
نموده است. با توجه به سازگاري نام و زمان، يكي بودن اين شخص با ابوشجاع دور از
واقع نمي نمايد (نك : ابن جوزي، 7/71).
اثر بازمانده از او غايـة الاختصار است كه به التقريب نيز شهرت دارد. اين كتاب كم
حجم در فقه شافعي، نمونه اي از سبك نگارش سده هاي 5 و 6 ق به شمار مي رود كه مؤلف
در آن شقوق مختلف مسأله را به ترتيب عددي ذكر كرده، حكم هر يك را بيان مي كند. متن
اين اثر توسط كيزر ، همراه با ترجمه فرانسوي در ليدن (1859م) به چاپ رسيد. بعد
بوسكه ترجمه اي جديد از آن را با عنوان «مختصر فقه اسلامي » در 1935 م در الجزيره
به طبع رسانيد. نيز بخشي از اين كتاب (قسم عبادات) را محمد رياض خورشيد با نام متن
الغايـة و التقريب در دمشق (1405ق/1985م) چاپ كرد. طبع جديد متن كامل آن در قاهره
(1976م) صورت گرفته است. شروح متعددي بر غايـة الاختصار نوشته شده كه مهم ترين
آنها شرح ابن قاسم غزي با عنوان فتح القريب المجيب است كه چاپهاي متعدد، ترجمه ها و
تحقيقات انجام شده دربارة آن حاكي از اهميت اين اثر است (نك : ه د، ابن قاسم
غزي). همچنين شرح خطيب شربيني موسوم به الاقناع في حل الفاظ ابي شجاع و حاشيه اي كه
بجيرمي با عنوان تحفـة الجيب بر آن افزوده است، از منابع مهم فقه شافعي به شمار مي
روند. اين دو متن توأماً در بولاق (1284 ق) چاپ شده است (براي ديگر شروح نك : حاجي
خليفه، 2/1625؛ GAL, I/492-493; GAL, S, I/677). علاوه بر غايـة الختصار، سبكي
(4/38) شرحي بر الاقناع ماوردي را به او نسبت داده كه نسخه اي از آن در دست نيست.
مآخذ: ابن جوزي، عبدالرحمن بن علي، المنتظم، حيدرآباد دكن، 1358ق؛ ابن قاسم غزي،
محمد، فتح القريب المجيب، بغداد، مكتبـة المثني؛ ابن قاضي شهبه، احمد بن محمّد،
طبقات الشافعيـة، حيدرآباددكن، 1399ق/ 1979 م؛ بجيرمي، سليمان، تحفـة الحبيب علي
شرح الخطيب، بولاق، 1284 ق؛ حاجي، خليفه، كشف؛ زركي، اعلام؛ سبكي، عبدالوهاب ابن
علي، طبقات الشافعيـة الكبري، قاهره، 1324 ق؛ فاداني، محمد ياسين، اتحاف المستفيد،
دمشق، 1403ق/1983 م؛ ياقوت، بلدان. نيز:
GAL; GAL, S.
فرامرز حاج منوچهري