اَبوالسُعود، عبدالله بن عبدالله (د 1295 ق/ 1878م)، اديب، مترجم و از نخستين روزنامه نگاران سياسي مصر. ظاهراً وي از نژاد عرب برقه، ناحيه اي در شرق ليبي، بوده است (بغدادي، 1/491؛ بستاني). در تاريخ تولد او ترديد است (1236ق: زركلي، 4/100؛ بستاني؛ 1244ق: طرازي، 1/130)، امّا معلوم است كه در دهشور نزديك جيزه، در حومة قاهره و در خانواده اي تنگدست زاده شد و به رغم تهي دستي اين اقبال را يافت كه در مدرسة جديدي كه محمد علي پاشا در قاهره بنياد نهاده بود، به تحصيل پردازد (همانجا).
در 1241ق به فرمان محمد علي هيأتي علمي به رياست رفاعه طهطاوي رهسپار پاريس شد (حمزه، 1/90). بعد از 5 سال، هنگامي كه طهطاوي از پاريس بازگشت، محمدعلي را متقاعد كرد كه مدرسه اي به نام «مدرس* الادار$ الملكي*» بنياد نهد. اين مدرسه بعدها به مدرسة زبانهاي بيگانه (=مدرس* الالسن) معروف شد (همو، 1/92، 93). در 1839م (1255ق) ابوالسعود به اين مدرسه راه يافت و در سلك شاگردان طراز اول طهطاوي درآمد (بستاني).
در 1845م (1261ق)، بنا بر گزارش روزنامة الوقائع المصري*،‌6 تن از شاگردان برگزيده اي كه به آموزش امور ادراي مشغول بودند و ابوالسعود نيز در زمرة آنان بود، به امور دولتي گمارده شدند (حمزه، 1/141). چون كار اين دانشجويان در مدرسه پايان يافت، امتحاني در زمينة قوانين اداري به دو زبان عربي و فرانسه از آنان گرفته شد كه ابولسعود در آن ميان با نمرة عالي رتبة چهارم را احراز كرد. گويا با توجه به پاسخها هر يك از اين شاگردان به كاري گمارده شدند و بدين ترتيب ابوالسعود به بخش ترجمه راه يافت (همو، 1/142).
در 1863م( 1280ق) اسماعيل پاشا زمام امور مصر را به دست گرفت. با عنايت خاصي كه او به اصلاح امور قضا داشت، از طهطاوي و بخش ترجمة وي خواست تا به ترجمة «قانوني مدني » فرانسه بپردازند. از اين رو ترجمة «قانون محاكمات و مخاصمات» به ابوالسعود واگذار گرديد (همو، 1/96). اين اثر در 3 جلد در مصر 1283ق/ 1866م) انتشار يافت (زيدان، 4/272).
ابوالسعود شهرت نسبتاً گستردة خويش را مديون روزنامة وادي النيل است كه به عنوان نخستين نشرية سياسي غيردولتي از اهميت خاصي برخوردار بود. در علت تأسيس اين روزنامه نظرها گوناگون است. برخي گفته اند اسماعيل پاشا كه كمبود يك روزنامه غيردولتي (ملي) را دريافته بود و سر آن داشت تا به ياري آن بتواند از يك سو در مقابل «باب عالي» و از سوي ديگر بر ضد نفوذ بيگانگان پايداري كند و آن را ارگان مجلس شورا «المجالس النيابي*» قرار دهد، در 1866م از ابوالسعود خواست تا به تأسيس روزنامة وادي النيل دست يازد. بي گمان روزنامه اي كه به اشارت اسماعيل پاشا پايه ريزي شود، ديگر آ ن روزنامه اي نخواهد بود كه بتواند به آساني به انتقاد از دولت پردازد. نتيجة اين امر آن شد كه اين روزنامه به ذكر «وقايع رسمية» دولت پرداخت (حمزه، 1/140؛ طرازي، 1/69؛ مروّه، 154)، اما ضيف حركتهاي سوء سياسي اسماعيل پاشا را سبب ايجاد مطبوعات سياسي دانسته و معتقد است كه ابوالسعود از جملة پيشگامان اينگونه مطبوعات به شمار مي رود (ص 34). شايد بتوان اين نظرات گوناگون را چنين توجيه كرد كه روزنامة وادي النيل به مرور و در اواخر دوران اسماعيل پاشا كه ناخشنودي عمومي از سياستهاي ضد ملي شدت يافته بود، جنبه اي معارض به خود گرفته بود است (نيز نك‌: مروّ$، 192).
اين روزنامة سياسي، ادبي و علمي هفته اي دو بار منتشر مي شد و مندرجات آن معمولاً شامل اخبار داخلي، گزارشهاي مجلس،‌ مسائل روز از جمله كشاورزي و … بود. ويژگي چشمگير وادي النبل گرايش شديد به سجع پردازي و ديگر صنايع ادبي بود (براي آشنايي با اسلوب ابوالسعود و نمونه هاي نثروي در وادي النيل، نك‌:: حمزه، 1/145 ـ 152).
اطلاعات گسترده اي كه ابوالسعود در مدارس نوبنياد مصر كسب كرده بود، موجب شد كه وي در چند زمينه به فعاليت پردازد: در زمينة سياست چنانكه ديديم از پايه گذاران روزنامه نگاري سياسي مصر است؛ در زمينة تاريخ نيز معلومات بسياري اندوخته بود. اثر تاريخي وي، الدرس التام في التاريخ العام كه بخشي از آن در 1289ق در قاهره به چاپ رسيد و ترجمه اي ك وي با نام نظم الآلي في السلوك في من حكم فرنسا و من قابلهم علي مصر من الملوك در بولاق )1257ق) انتشار داد، خود گواه اين مدعاست. اين كتاب شامل 3 بخش و دو سوم آن دربارة تاريخ فرانسه از خاندان مروونژي تا لويي فيليپ و بخش سوم آن دربارة فرمانروايان مصر از دورة ابوبكر تا سلطان عبدالمحيد عثماني است كه اين بخش اخير توسط ابوالسعود تأليف شده است.
ابوالسعود، به سبب تسلط به زبان فرانسه، به عنوان يكي از نخستين مترجمان آثار ادبي بيگانه به عربي شناخته شد. كتابهايي كه وي از زبان فرانسوي به عربي برگردانده و ميان سالهاي 1281 ـ 1292ق منتشر كرده است، عبارتند از: قناص* اهل العصر من خلاص* تاريخ مصر، معروف به تاريخ قدماء المصريين، تأليف ماريت بك، بولاق، 1281ق؛ فرج* المتفرج علي الانتيق* خان* الخديوي*، تأليف ماربت بك، قاهره، 1286ق؛ تاريخ الديار المصري* في عهد الدول* المحمدي* العلي*، تأليف معلم برنار فرانسوي، قاهره، 1292ق؛ افزون بر اينها ابوالسعود به ترجمة كتابهايي كه در زمينة علوم نگارش يافته بود،‌ نيز پرداخت بدين شرح: الدرس المختصر المفيد في علم الجغرافيا الجديد، تأليف ورتيه، قاهره، 1286ق؛ تعريف ابناء الاوطان بزراع* الاقطان،‌ تأليف سيليسيت دووال، قاهره، 1289ق؛ ترقي* الجمعي* في الكيميا الزراعي*، قاهره، 1289ق. وي همچنين متن سخنراني هانري بروكش، استاد زبانهاي قبطي و حبشي در مدرسة زبانهاي باستاني مصر را كه به مناسبت جشن افتتاح آن مدرسه ايراد شده بود، به عربي برگرداند و در قاهره (1286ق) به چاپ رسانيد.
اطلاعات عميق او از زبان عربي نيز به او امكان داد به تحقيق و تصحيح كتابهاي كهن دست زند. اين كتابها عبارتند از: تحف* النظار في غرائب الامصار، معروف به رحل* ابن بطوط*، قاهره، 1287ق/ 1870م؛ رضاب الغانيات في حساب المثلثات، ترجمة احمد دقله از فرانسه با تصحيح ابراهيم الدسوقي ابوالسعود، بولاق، 1259ق/ 1843م؛ الروضتين في اخبار الدولتين ابوشامه، قاهره، 1287ق؛ كفاي* المتحفظ و نهاي* المتلفظ ابن اجدابي، قاهره، 1287ق/ 1870م؛ مختار الصحاح، گزيدة محمد بن ابي بكر رازي از صحاح اللغة تاريخچه اي دربارة اساطير يوناني از زبان فرانسه به عربي ترجمه كرده و بر كتاب بداي* القدماء و هداي* الحكماء طهطاوي افزوده است. گفتني است كه اصل اين كتاب به فرانسه بوده و توسط مصطفي افندي زرابي به عربي برگردانده شده است. اين كتاب در قاهره در 1254ق و همچنين 1282ق به چاپ رسيده است.
در 1873م (1290ق) ابوالسعود بعد از مرگ طهطاوي، جانشين استادش و سرپرست بخش ترجمه گرديد. در اين هنگام وي، در دارالعلوم، استاد تاريخ بود و در مدرسة زبانها به تدريس فن ترجمه اشتغال داشت و در عين حال، مديريت روزنامة وادي النبل نيز بر عهدة او بود (حمزه، 1/143). وي بعدها در روزنامة روض* الاخبار كه فرزندش محمد انسي به چاپ مي رسانيد، نيز قلم مي زد (بستاني). گويا ابوالسعود در نخستين شمارة آن صاحب امتياز و رئيس هيأت تحريريه و محمد انسي سردبير آن بوده است (حمزه،‌1/162 ـ 164).
اقدام به ترجمة «قانون مدني» فرانسه، ابوالسعود را در مسائل حقوقي و قضائي چنان مشهور ساخت كه در 1293ق به عنوان قاضي دادگاه استيناف تعيين گرديد (زركلي، همانجا). علاوه بر اينها، وي شعر نيز مي سرود، هر چند كه در شمار شاعران زبردست مصر قرار نگرفت، اما اشعار فراواني كه در زمينة وقايع تاريخي سروده، بسيار سودمند است. چنانكه قصيدهاي كه به هنگام تعيين محمد سعيد پاشا به ولايت مصر گفته و نيز موشحة او در باب جنگ سباستپول و از همه مهم تر ارجوزة 10000 بيتي كه وي در شرح احوال محمد علي پاشا پرداخته است، مي تواند مورخ را بسيار مفيد افتد. ابن ارجوزة بلند با عنوان منح* اهل العصر بمنتقي تاريخ احياء مصر در قاهره (1293ق) به چاپ رسيده است. كحاله (5/78) افزون بر اين. اثري به عنوان تاريخ حيا$ محمد علي مؤسس الاسر$ المالك* بمصر و اعماله از او آورده است كه با توجه به وحدت موضوع بعيد نيست كه اين دو اثر يكي باشند. طرازي (1/130) اشاره مي كند كه ابوالسعود د رمنح* اهل العصر مختصري از وقايع تاريخي مصر ار از كتاب جبرتي مشتمل بر تاريخ مصر به نظم درآورده است (نيز نك‌ : زركلي،‌ 3/304).
ابوالسعود اشعار عاميانه نيز گفته است. در زمينة «موشح» مصري كه شكل تطور يافتة موشحات اندلس است و يا «موليا» كه به زبان عاميانه گرايش دارد، نيز آثاري بر جاي گذارده است (طرازي، همانجا). ديوان وي كه در قاهره به چاپ رسيده است،‌ شامل مديحه، مرثيه، فراقيات، مواليا و موشحات است (قس: سركيس، 1/315).
ابوالسعود در قاهره درگذشت و با مرگ وي روزنامة وادي النيل بعد از 12 سال انتشار تعطيل شد (نكـ: مروّه، 154).
مآخذ: بستاني، بغدادي، هديه؛ حمزه، عبدالطيف، ادب المقال* الصحيف* في مصر، قاهره، 1958م؛ زركلي، اعلام؛ زيدان، جرجي، تاريخ آداب اللغ* العربي*، به كوشش شوقي ضيف، قاهره، 1957م؛ سركيس، يوسف اليان. معجم المطبوعات العربي*، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ ضيف، شوقي، الادب العربي المعاصر، قاهره، 1971م؛ طرازي، فيليپ،‌ تاريخ الصحاف* العربي*،‌ بيروت 1913م؛ كحاله، عمرو رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛ مروّه، اديب،‌الصحاف* العربي*،‌ نشأتها وتطورها، بيروت. 1961م.
ايران ناز كاشيان