اَبوزيْن كَحَال، پزشك ايراني سدة 9 ق/ 15م. از نام و سرگذشت او چيزي دانسته نيست. تنها مي دانيم كه در زمان شاهرخ تيموري (807ـ 850 ق/ 1404ـ 1447م) مي زيسته و در دوران حكومت او به هرات سفر كرده و در آنجا به تأليف كتاب شرايط جراحي كه شهرت نام ابوزين مرهون آن است،‌پرداخته است (ابوزين، گ 2الف، ب). بر پاية آنچه ابوزين در كتاب خود گفته، مي توان دريافت كه او به اغلب نقاط مهم و نواحي آباد خراسان بزرگ آن روزگار سفر كرده است (گ 96 ب، 132 الف، 146 الف، 164 ب).
از عنوان «كحال» برمي آيد كه در چشم پزشكي نيز دست داشته، اما در كتاب شرايط جراحي خود از انواع و روشهاي جراحي چشم به سبب ظرافتي كه در اين فن هست و شيوة بي باكانه جراحان آن روزگار با آن سازگار نبوده، ذكري به ميان نياورده است (گ 102 الف). اين كتاب مشتمل بر 10 مقاله است (گ 3 الف؛ قس: منزوي، 1/552، كه به خطا 9 مقاله ذكر كرده) و هر مقاله مشتمل بر چندين «شرايط». مقالات درخور فهم مبتديان نوشته شده و روش اختصار در آن كاملاً مشهود است. مقالة اول دربارة تشريح است. مؤلف سپس به بررسي فصد و شناخت ادويه و امراضي كه درمان آنها با جراحي امكان پذير است و نيز اسباب و علامات امراض و ترتيب علاج هر بيماري پرداخته و به سبب اهميت شناخت نبض واسباب آن، مقاله هفتم را بدان اختصاص داده است. در مقالة دهم در باب حيوانات گزنده و نحوة درمان گزيدگي سخن گفته است. موضوعات مربوط به كار جراح در اين كتاب، امراض گوش و حلق و بيني و بيماري هاي داخلي است. نويسنده از تجارب شخصي خود نيز سخن گفته و در مورد بيماري هايي مانند برص (گ 162 ب ـ 163 الف)، خنازير صديدي (گ 141 ب، 142الف) يا خارج كردن هزارپا از گوش به كمك مايع حاوي فلفل (گ 167 ب، 168 الف)، مدعي درمانهاي جديدي شده است. در مواردي مانند سقيروس نيز به نيشتر نزدن و عدم جراحي توصيه نموده است (گ 144 الف). همچنين از معالجه عرق مديني يا بيماري رشته كه خود در نواحي بخارا و بلخ بدان گرفتار شده بوده، سخن گفته است (گ 96 ب، 164 ب).
كتاب شرايط جراحي گرچه از نظر ترتيب، نسبتاً منظم است، گاه نيز بي نظمي هايي در آن ديده مي شود: براي نمونه مقالة هشتم به جاي 109 شرطي كه در مقدمة آن ياد شده، حاوي 101 شرط است و مقالة نهم به جاي 23 شرط مشتمل بر 24 شرط است، مقالة دهم نيز كه بايد شامل 26 شرط باشد، حاوي 21 شرط و ترتيب شروط نيز خلاف ترتيب شروط مذكور در مقدمه آن است. نكته حائز اهميت آن است كه بر خلاف نظر بر نبورگ (ايرانيكا، I/651) نسخه نسبتاً كاملي از شرايط جراحي وجود دارد كه در كتابخانة جامع گوهرشاد مشهد (شم‌ 799) نگهداري مي شود. گرچه سه صفحة آغازين اين نسخه نو نويس است، اما كتاب از شرط هشتم از مقاله اول شروع مي شود و در برگ 237 الف نيز پايان مي يابد. فاضل (2/909) به خطا پايان كتاب را در چند برگ بعد (247 الف) كه مربوط به دو ملحق ناشناخته در باب منافع طيور و سنگهاي قيمتي است، پنداشته است.
از شرايط جراحي سه نسخة ناقص نيز در دست است، يكي در كتابخانة دانشكدة پزشكي دانشگاه تهران (دانش پژوه، 3/315؛ استوري، (II(2)/228)، دومي در دانشگاه لاهور پنجاب (همانجا) و سومي در دانشگاه لوس آنجلس كاليفرنيا (ايرانيكا، I/401). ظاهراً ابوزين دو كتاب ديگر نيز به نامهاي رسالة نوريه و مصباح العيان در دفن كحالي داشته كه اثري از آنها بر جاي نمانده است (نك‌ : ابوزين، 102 الف).
مآخذ: ابوزين كحال، شرايط جراحي، نسخه خطي جامع گوهرشاد مشهد، شم‌ 799؛ دانش پژوه، محمدتقي و ايرج افشار، نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، تهران، 1342 ش؛ فاضل، محمود فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، 1367 ش؛ منزوي، خطي؛ نيز:
Iranica; Storey, C.A, Persian, London, 1971.
محمدهادي مؤذن جامي