اَبوزِيد آباد، دهي از بخش مركزي شهرستان كاشان، در 33 كيلومتري جنوب خاوري آن شهر، با 330 و '54 و عرض شمالي و 510 و '45 طول شرقي و 941 متر ارتفاع از سطح دريا (بهفروز، 3، 16).
ابوزيد آباد را كه نورآباد نيز ناميده شده است (نائيني، 83)، به اختصار بوزآباد مي نامند، ولي در اصطلاح محلي بيشتر به بيزوه معروف است (ايرانيكا).
ابوزيد آباد مركز منظومه اي است مركب از 11 روستاي مسكوني به نامهاي ابوزيد آباد، حسين آباد، شهرياري،‌ فخره، قاسم آباد، كاغذي، محمدآباد، امين آباد، يَزدلان، ريجَن و علي آباد و نيز دو روستاي متروك يعني گز و محمد آباد بالا (رشيديان،3).
منطقة ابوزيدآباد بخشي از اراضي بياباني و كم عارضه و ماسه اي شهرستان كاشان است و ناهمواري عمدة آن تپه هاي ماسه اي است كه بيشتر در خاور ابوزيدآباد ديده مي شود (سايكس، 188). ابوزيد كه ناحيه اي كويري، شوره زار، باتلاقي و ريگستاني توصيف شده، در گذشته منتهي اليه و سرحد شرقي منطقة كاشان و جزء نواحي گرمسيري و قشلاقي آن شهرستان و در واقع آخرين آبادي معتبر در حاشية كوير بوده است (ضرابي، 130؛ اصفهاني، 321). ابوزيد آباد داراي اقليمي بياباني با تابستانهاي بسيار گرم و خشك و زمستانهاي معتدل است. متوسط دماي سالانة آن حدود 200 سانتي گراد است ولي در تابستان گاه دماي هوا از 400 سانتي گراد فراتر مي رود. اختلاف متوسط دماي آن در زمستان و تابستان قابل توجه و تا 280 سانتي گراد است. ميزان باران سالانة آن بين 10 تا 14 سانتي متر است كه تماماً در نيمة سرد سال مي بارد (70% در سه ماه زمستان). هواي آن در تابستان كاملاً خشك است (بهفروز، 4 ـ 5). در نيمة سرد سال غالب بادهاي آن شمالي و شمال غربي است و اغلب خنك و باران زاست، در حالي كه بادهاي تابستاني كه بيشتر از مشرق و جنوب شرقي مي وزد، گرم و سوزان و همراه با ماسه و گرد و خاك فراوان است. اين بادها در معيشت كشاورزي ابوزيد آباد آثار منفي و خسارت باري به جا مي گذرد (همو، 56 ـ 57).
در متون جغرافيايي كهن. از ابوزيد آباد ياد نشده است، ولي اهالي محل بنياد آن را به 900 سال قبل نسبت مي دهند. وجود قلعه ها مؤيد قدمت اين روستاست. ساكنان اين روستا شيعة دوازده اماميند، ولي در گذشته زردشتيان هم در آنجا سكني داشته اند (همو، 6 ـ 7). اعتقادات مذهبي در ميان مردم روستا نيرومند است (كرمي، 5).
جمعيت ابوزيد آباد در 1296 ق، 806 تن مركب از 225 مرد، 248 زن و 333 كودك بوده است (مدرسي، 299). در 1310ش، جمعيت آن 2000 تن اعلام شده (كيهان، 1/161)، ولي در اولين سرشماري رسمي سال 1335ش، 1543 تن در آن ساكن بوده اند. اين جمعيت ظرف 20 سال در حدود سه برابر افزايش يافته و در 1355 ش به 4550 تن در 650 خانوار رسيده است (بهفروز، 10). مردم ابوزيد آباد در پناه محيط نامساعد و بياباني خود قرنها به انزوا زيسته و با اقوام مهاجم ترك و نازي كمتر اختلاط داشته اند. نتيجة اين انزوا، باقي ماندن گويش فارسي قديم آنهاست كه به رايجي يا راجي و راژي معروف شده و خود اهالي آن را بوزدآبادي يا بيزوويه مي نامند (همو، 6؛ لوكوك، 15).
ابوزيد آباد نمونة كاملي از يك آبادي بياباني است كه سيماي ظاهري آن در طول قرنها تحت تأثير مقتضيات خاص محيط جغرافيايي آن تحول پيدا كرده و امروزه هم تا حدي دست نخورده مانده است. و احدهاي مسكوني آن از محوطه هايي تشكيل شده كه گرداگرد آن را تاقهايي براي مقاصد مختلف اشغال كرده است. ديوارهاي خشت و گلي ضخيم و پشت بامهاي گنبدي از خصوصيات خانه هاي ابوزيد آباد است. از ديگر مشخصات واحدهاي مسكوني آن وجود هشتي و دالان و بادگير در خانه هاست. در 1356ش، 90% خانه ها داراي گنبد، 80% داراي ايوان،‌73% داراي هشتي و ايوان و 47% داراي بادگير بوده اند (بهفروز، 64 ـ 68). از ويژگيهاي مساكن بياباني ايران زيرزمين است كه در ابوزيد آباد به علت سست بودن خاك و بالا بودن سفره آب زيرزميني چندان رواج پيدا نكرده و در سال مذكور تنها 27% خانه ها داراي زيرزمين بوده اند (همو، 70). در 1356ش؛ 75% واحدهاي مسكوني داراي آغل بوده اند كه خود از اهميت دامداري در آنجا حكايت مي كند. در بيشتر خانه هاي ابوزيد آباد چاههايي كم عمق براي تهية آب آشاميدني و رفع نيازهاي خانگي حفر مي كنند. در همان سال 53% از منازل داراي چاههايي به عمق 8 تا 12 متر بوده اند (همو، 24، 27،‌54، 55، 78). در ابوزيد آباد چند انبار عمومي نيز وجود دارد. قلعة بزرگ ابوزيدآباد به وسعت 5000 ـ 2 در زمان حكومت نايب حسين كاشي در 1327ق/ 1909م ساخته شده و به نام پسر او به قلعة سردار معروف شده است. در آن زمان هر خانوادة ابوزيد آبادي در قلعه، محلي مخصوص به خود داشته كه در مواقع لازم از آن استفاده مي كرده است، ولي امروزه از اين قلعه به عنوان انبار علوفه و كاه استفاده مي شود. قلعه ها هستة مركزي آبادي ابوزيدآباد را به خود آورده و تمام خانه ها و مساكن دورادو قلعه ها ساخته شده اند (همو، 13).
ابوزيد آباد داراي سه ميدان است به نام ميدان قندي، ميدان اللهيار و ميدان جلوخان. اين آبادي هفت مسجد دارد. مهم ترين آنها مسجد جمعه است كه بيش از 200 سال پيش بنا شده است. ساير مساجد عبارتند از سحرگاه، رئيس، عبدالرحمن، صاحب الزمان، درب زيارت و محله. ابوزيد آباد داراي يك زيارتگاه است كه ظاهراً مرقد عبدالله ابن علي بن ابراهيم بن عبدالله بن اميرالمؤمنين علي (ع) است كه گنبد بقعة آن در 1263ق/ 1847م به وسيلة حاجي حسين نام ابوزيد آبادي از كاشي پوشيده شده است (نائيني،‌83، 84). در 1356ش آبادي ابوزيد آباد داراي 630 واحد مسكوني با وسعت كلي برابر با 180 هكتار بوده است (بهفروز، 19). اهالي ابوزيد آباد كه در گذشته با زراعت و هيزم كشي زندگي را مي گذراندند (فرهنگ جغرافيايي، 3/3)، امروزه مانند ساكنان ساير دهات اين منظومه از راه زراعت، باغداري، دامداري و قالي بافي امرار معاش مي كنند.
زراعت در ابوزيد آباد به صورت سنتي انجام مي گيرد. كمي منابع آب و شور بودن خاك مانع از تحول بزرگي در امر زراعت است. ابوزيد آباد علاوه بر زمينهايي كه به وسيلة قنات اصلي روستا آبياري مي شود، داراي چهار مزرعه است: مزرعة زهرائيه در گوشة شرقي روستا؛ مزرعة همت آباد در مغرب؛ مزرعة سرافرازي در جنوب؛ مزرعة حاجي آباد در جنوب غربي (كرمي. 112).
منبع آبياري ابوزيد آباد يك رشته قنات است كه 9 كمـ طول و 225 حلقه چاه دارد. اين قنات در سال به طور متوسط در حدود نيم ميليون مـ 3 آبدهي دارد (مهدوي، 17)،‌ ولي با وجود لاي روبيهاي سالانه ميزان آبدهي آن همواره كاهش يافته است. در مزرعه هاي وابسته، در سالهاي اخير چاههاي عميق و نيمه عميق چندي حفر كرده اند (فرهنگ اقتصادي،‌223 مكرر) كه بعضي بدون مطالعه كافي با هزينه هاي هنگفت حفر شده و جنانكه بايد بازده اقتصادي ندارد (مهدوي،‌59). علاوه بر اينها در مزرعة سرافرازي يك رشته قنات وجود دارد كه در سالهاي اخير به علت كاهش آب و پايين افتادن سطح آن در مظهر قنات با تلمبه از آن استفاده مي شود. در ابوزيد آباد روي هم رفته در سال در حدود 3 ميليون مـ 3 آب از طريق چاهها و قناتها و غيره به دست مي آيد (همو، 40). اراضي قناتي روستا كه در گذشته تيول محمد تقي ميرزا بوده (ضرابي، 136) به 1465 سهم تقسيم شده است. كوچك ترين واحد در نسق آبياري ابوزيد آباد مسرجه است كه برابر با حدود 10 دقيقه جريان آب قنات است و بزرگ ترين آن طاق است كه معادل 75 مسرجه يا حدود 12 ساعت جريان آب قنات است. گردش آب بر اساس قرعه كشي معروف به سپاه بشك است كه در گذشته نظارت آن بر عهدة ميراب بود و امروزه زير نظر رئيس انجمن ده اداره مي شود (مهدوي، 50 ـ 53).
در سالهاي دهة پنجاه تلاشهاي مؤثري در زمينة تثبيت شنهاي روان در اطراف روستا به عمل آمده و مقادري جنگل مصنوعي ايجاد گرديده كه مقداري از زمينهاي زراعتي را از ميان برده و در نتيجه آب چاهها به علت كمبود زمين بلااستفاده مانده است (همو، 58 ـ 59).
ابوزيد آباد و مزارع وابسته بدان جمعاً 259 هكتار زمين قابل بهره برداري دارد كه تماماً زير كشت مي رود (كرمي،‌113). محصولات عمدة زراعي آن در سال 1356ش، براساس سطح كشت عبارت بوده اند از گندم، جو، پياز، پنبه، چغندر، تنباكو، يونجه و ذرت كه تمام در معرض آفات حيواني مخصوصاً موش و خرگوش قرار داشته اند (همو، 126 ـ 127). كشاورزي مكانيزه به تدريج در ابوزيد آباد متداول مي شود و در 1360 ش جمعاً 7 تراكتور در آنجا به كار مشغول بوده است (فرهنگ اقتصادي، 223). ابوزيد آباد از مراكز معتبر دامداري منطقه است كه با وجود تقليل تدريجي تعداد دام، باز هم از اهميتي ويژه برخوردار است. در 1360 ش بنابر آمارگيري جهادسازندگي، در اين روستا 9000 بز و بزغاله و 5000 گوسفند و بره و 300 گاو و گوساله وجود داشته است (همان، 223 مكرر).
باغداري در ابوزيد آباد در دهه هاي اخير گسترش يافته است، تا آنجا كه با وجود 38/8% كاهش در سطح زير كشت بين سالهاي 1348 ـ 1354 ش سطح تاكستانها تا بيش از 5/35% افزايش يافته است. در 1354 ش در ابوزيد آباد جمعاً 15/13 هكتار باغ با درختهاي انار، سيب، آلوچه، انجير و مخصوصاً انگور وجود داشته است. در همان سال درآمد خالص اهالي از محل فروش انواع محصول باغي بالغ بر 11487237 ريال بوده است (كرمي، 113، 130 ـ 133).
قالي بافي سنتي در ابوزيد اباد سابقة نسبتاً طولاني دارد و كمتر خانه اي مي توان در آنجا يافت كه در آن محلي به قالي بافي تخصص نيافته باشد. در 1355 ش در اين روستا 724 دار قالي وجود داشته است كه 916 نفر از ساكنان در آنها به كار مشغول بوده اند (رشيديان، 7). در ابوزيد آباد بيشتر قاليچه و پشتي بافته مي شود و مواد اوليه و طرحهاي آن از كاشان فراهم مي گردد (همو، 13). اين روستا، به علت درآمد نسبتاً زيادي كه از طريق باغداري و قالي بافي عايد ساكنان آن مي شود، از روستاهايي است كه به سرعت رو به توسعه مي رود. در 1360 ش داراي 4 دبستان و يك مدرسة راهنمايي و يك دبيرستان بوده است. علاوه بر اين دفتر پست، آب، برق، مركز توزيع نفت، درمانگاه و شركت تعاوني روستايي داشته است (فرهنگ اجتماعي، 223). در نيمة دوم سال 1354 ش مركز تحقيقات مناطق كويري و بياباني ايران وابسته به دانشگاه تهران اولين ايستگاه پژوهشي صحرايي خود را در كاشان افتتاح كرده و از آن پس 8 گروه تحقيقاتي به مطالعه در امور مختلف جغرافيايي و اجتماعي منظومة ابوزيد آباد پرداختند و گزارشهاي پرارزشي فراهم ساختند.
مآخذ: اصفهاني، محمد مهدي بن محمد رضا، نصف جهان في تعريف اصفهان، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ بهفروز، فاطمه، «پژوهشي در ساكن روستايي منطقة بياباني شرق كاشان» بيابان تهران،‌ 1356ش، شمـ2؛ رشيديان، خليل، «پژوهشي دربارة قالي بافي و مسائل آن در روستاهاي منطقة بياباني شرق كاشان» بيابان، تهران، 1357ش، شمـ8؛ سايكس، پرسي، سفرنامه (ده هزار ميل در ايران)، ترجمة حسين سعادت، تهران، 1363ش؛ ضرايي، عبدالرحيم، (سهيل كاشاني)، تاريخ كاشان، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1356ش؛ فرهنگ اجتماعي دهات و مزارع، استان اصفهان (1)، جهاد سازندگي، تهران، 1363ش؛ فرهنگ اقتصادي دهات و مزارع، استان اصفهان، جهاد سازندگي، تهران. 1363ش؛ فرهنگ جغرافيايي ايران، تهران، 1355ش؛ كرمي خواجه، ذبيح الله و پرويز كردواني، «بررسي مسائل اقتصاد روستايي منطقة بياباني شرق كاشان»، بيابان، تهران، 1356ش، شمـ 7؛ كيهان، مسعود، جغرافياي مفصل ايران، تهران، 1310ش؛ مدرسي طباطبائي، حسين، قم نامه، قم، 1364ش؛ مهدوي، مسعود «پژوهشي دربارة آب و آبياري در روستاهاي منطقة بياباني شرق كاشان» بيابان، تهران، 1356ش، شمـ 5؛ نائيني، ميرزا علي خان، سفرنامة صفاء السلطنة نائيني، تهران 1366ش؛ نراقي، حسن، تاريخ اجتماعي كاشان، تهران، 1345 ش؛ نيز:
Iranica; Lecoq, ”Le dialecte d‘Abu Zeyd Abad“, Acta Iranica, Leiden, 1675, vol.V.
محمد حسن گنجي