اَبوزَكريّا جَناوُني، يحيي بن خبر بن توزين، فقيه اباضي جبل نفوسه در سدة 6ق/12 م. وي اهل اجناون (در شرق نفوسه) بود كه و در خانداني اهل دانش زاده شد. پدربزرگ وي ابوالخير توزين جناوني خود از عالمان نامي بود كه به هنگام ولادت تسوط ابوالخير توزين زواغي تبرك شد و به همين مناسبت نام او را بر يحيي نهادند (شماخي، 2/28). از آنجا كه زواغي در عهد معز بن باديس زيري (حكـ 406 ـ 453ق)، امير قيروان (ابن اثير، 10/15) مي زيسته (شماخي، 2/26)، مي توان نتيجه گرفت كه ابوزكريا از رجال سدة 6ق بوده و اين برداشت با طبقه اي كه شماخي ابوزكريا را در آن آورده، سازگاري دارد. ابوزكريا براي تحصيل علم از اجناون به ابناين رفت و در آنجا در مجلس درس ابوالربيع سليمان بن ابي هارون ملوشائي حاضر شد و پس از ديرزماني كه از محضر او بهره گرفت، به وطن بازگشت (همو، 2/179، 215). در بازگشت خود به اجناون، عالمي جامع الاطراف بود كه مورد احترام مردم قرار گرفت و به افتا پرداخت. با اينكه وي در فنون گوناگون بتحر داشته، بيش از همه به عنوان فقيه مطرح بوده است. ابوزكريا در ديدگاههاي فقهي خود به طور عمده تحت تأثير استادش ابوالربيع بوده و تنها در برخي موارد نظر ديگران را بر او ترجيح مي داده است (نكـ؛ همو، 2/179).
جمع كثيري از اباضيان نفوسه از ابوزكريا دانش آموختند كه در آن ميان ابوسليمان داوود بن هارون و ابوالربيع سليمان بن هارون را مي شناسيم (همو، 2/179، 181، 182، 215). ابوزكريا آن اندازخ در فرهنگ اباضيان نفوسه تأثير داشته كه رجال معاصرش غالباً به عنوان طبقة وي شناخته مي شوند (نكـ: همو، 2/180 ـ 182) و شماخي سلسلة مشايخ خود را از طريق وي به «حمل‌ـة العلم» نخستين مي رساند (2/215). به گونه اي شماخي در سده هاي 9 و 10 ق اهل جبل نفوسه بر تأليفات او متكي بوده اند (2/178 ـ 179).
آثار: 1. الوضع، كه مهم ترين تأليف اوست و در 7 بخش: توحيد، طهارت، صلات، صيام، زكات، حج و ايمان تنظيم شده است. اين كتاب با حواشي محمد ابوسّته در 1305ق در قاهره به چاپ رسيده است. قطب محمد بن يوسف اختصاري از آن فراهم آورده است و فوائدي را بدان افزوده است (نك‌ : حارثي، 280). اين كتاب اخيراً توسط سعيد بن خلف خروصي به نظم كشيده شده و با عنوان قواعدالشرع در مسقط (1403ق) چاپ شده است (نك‌ : خروصي، 2، 407؛ درباره ميزان رواج الوضع، نك‌ : شماخي، 2/179، 191، 199)؛ 2. مجموعه اي مشتمل بر 7 كتاب: صيام، نكاح و طلاق، وصايا، قضا، اجرتها، بيع سلف و رهن، كه برّادي در سده 8ق، در فهرستي از كتب اباضيه آن را ياد كرده و بخش نكاح آن اساس كار عبدالعزيز ثميني در تأليف مبحث نكاح از كتاب النيل بوده كه امروزه متن اساسي اباضيان الجزاير در فقه است. كتاب الصيام در 1310ق در قاهره به چاپ رسيده و كتاب النكاح و الطلاق با حواشي محمد ابوسته در مصر (بدون تاريخ) چاپ شده است. شماخي كه كتاب النكاح را در اختيار داشته آن را تأليفي مستقل شمرده است (نك‌ : شماخي، 2/179؛ نيز: با سه، GAL, S, I/692;98)؛ 3. حاشيه اي بر الترتيب لمسند الربيع بن حبيب، كه در زنگبار به چاپ رسده است.
گفتني است كه ترجمه اي از «عقيدة التوحيد» ابوزكريا به زبان ايتاليايي توسط روبيناچي صورت گرفته است (نك‌ : فان اس، 55).
مآخذ: ابن اثير، الكامل؛ حارثي، سالم بن حمد، العقود الفضي‌ـة، مسقط، 1403ق/1983م؛ خروصي، سعيد بن خلف، قواعد الشرع، مسقط، 1403ق/1983م؛ شماخي، احمد بن سعيد، السير،‌به كوشش احمد بن سعود سيابي، مسقط، 1407ق/ 1987م؛ نيز:
Bassrt, R., ”Les Sanctuaires du Djebel Nefousa“, JA, 1899, S. 9, vol. XIV; GAL,S; Van Ess, J., ”Untersuchungen zu einigen ibaditischen Handschriften“ ZDMG, 1976, vol. CXXVI.
احمد پاكتچي